انقلاب ایران از نگاهی دیگر؛ عکس‌های هنگامه گلستان در لندن
حق نشر عکس
HENGAMEH GOLESTAN
این نوشته به مناسبت چهلمین سالگرد انقلاب ایران باز نشر شده است.
برگ‌هایی از تاریخ ایران گم شده‌اند و کمتر کسی درباره آنها حرف می‌زند؛ از جمله روز پنج‌شنبه هفدهم اسفند سال ۱۳۵۷ (هشتم مارس- روز زن)، که هزاران زن علیه حجاب اجباری به خیابان‌ها ریختند و فریاد زدند:"ما انقلاب نکردیم که به عقب برگردیم".
این تظاهرات که چند روز ادامه داشت، اتفاق مهمی است که شاید حکومت ایران در راستای منافعش آن را از تاریخ رسمی ایران حذف کرده است، اما عکس‌های هنگامه گلستان از این واقعه که به تازگی در گالری "شو روم" در لندن به نمایش درآمده، یاد این اتفاق تاریخی را برای مخاطب ایرانی زنده می‌کند و رودرروی مخاطب خارجی هم چهره دیگری از زن ایرانی قرار می‌دهد که با غالب عکس‌های عکاسان ایرانی- که بسیاری‌شان آنها را با چادر، دست در دست بچه یا در تظاهرات حکومتی و نماز جمعه- نشان می‌دهد، تفاوت اساسی دارد.
نمایشگاه هنگامه گلستان که با عنوان "هنگامه گلستان: شاهد ۱۹۷۹" عرضه شده، همان‌طور که از عنوانش برمی‌آید در واقع عکاس را به عنوان شاهدی در نظر می‌گیرد که نظاره‌گر واقعه‌ای تاریخی است و عجیب این که خود گلستان هم این عکس‌هایش را از خاطر برده بود و طی این همه سال این عکس‌ها تنها در گنجه باقی مانده بودند.
هنگامه گلستان در مورد آن روزها و این تظاهرات به بی‌بی‌سی فارسی می‌گوید: "از انقلاب یاد گرفته بودیم که هر درخواستی که داشتیم جمع می‌شدیم در خیابان و شعار می‌دادیم. وقتی هم که مساله زنان پیش آمد، عین همین اتفاق افتاد: همه ریختند به خیابان و خواسته‌شان را برای حق زنان فریاد زدند. آن روزها تب انقلاب همه را گرفته بود و همه می‌ریختند در خیابان. این هم یکی از آن‌هاست."
گلستان می‌گوید نمی‌داند چطور این واقعه فراموش شده است: "وقتی تازگی‌ها این عکس‌ها را دوباره دیدم، به نظرم آمد تاریخی شده‌اند. خیلی از جوان‌ها اصلا نمی‌دانند چنین اتفاقی افتاده. این نسل خیلی از دیگر داستان‌های انقلاب را هم نمی‌داند. خود لباس زنان و فضا در این عکس‌ها جالب است و بخشی از تاریخ را نشان می‌دهد. فکر کردم نشان دادن آنها، حالا، سی و شش سال بعد جالب خواهد بود."
نمایشگاه گلستان مورد توجه قرار گرفته و بازتاب خوبی در نشریات بریتانیایی داشته است. برخی از آنها از وقوع چنین اتفاقی در ایران پس از انقلاب اظهار تعجب و بی‌اطلاعی کرده‌اند.
نمایشگاه گلستان، نمایشگاه کوچکی است و به دلیل کمبود جا شامل چند عکس محدود است (برخی عکس‌های دیگر به صورت اسلاید به نمایش در می‌آیند)، اما اهمیت آنها در ثبت - و حالا یادآوری- واقعه‌ای است که خلاف جریان رایج رسمی در تاریخ نگاری امروز ایران است.
در عکس‌های گلستان زنان مختلفی را می‌بینیم که اتفاقا از ظاهر آنها پیداست که از قشرهای مختلفی هستند و تنها قشر مرفه یا تحصیل کرده ایرانی را در برنمی‌گیرد.
در یکی از این عکس‌ها زنی بی‌حجاب با مشتی گره کرده بر روی یک مینی‌بوس ایستاده است و در کنار او یک روحانی دیده می‌شود. اینکه این روحانی هم در جهت حق و حقوق زنان حرکت می‌کند یا علیه آنها، سوالی است که عکس مطرح می‌کند و البته طبیعتاً بی‌جواب می‌گذارد، اما زاویه دید عکاس، که بخش بزرگی از عکس را به فضای آسمان- نماد آزادی- اختصاص داده و فضای پائین آن را به مشت‌های گره کرده، حالتی روحانی و آسمانی به آن می‌دهد، در حالی که مردی پشت به دوربین که بالاتر از دیگران ایستاده می‌تواند نمادی از تهدید هم باشد.
گلستان که ازسال ۱۳۵۳ تا ۱۳۶۳ به ثبت زندگی مردم ایران و به ویژه زنان و کودکان از دریچه دوربین مشغول بوده، می‌گوید این عکس‌ها در یک روز گرفته نشده‌اند و چند روز تظاهرات مختلف را نشان می‌دهند. تمام عکس‌های چاپ شده سیاه و سقید هستند، اما چند عکس رنگی هم در اسلایدها دیده می‌شود.
عکس‌ها در اندازه‌های نسبتاً بزرگی چاپ شده‌اند و این فرصت را به مخاطب می‌دهند تا در جزئیات عکس دقیق شود. برای مثال در عکسی که حجم انبوهی از تظاهرکنندگان را نشان می‌دهد، می‌توان در صورت این زنان و دختران دقت کرد؛ زنانی و دخترانی که به امید "آزادی" انقلاب کردند و حالا رفته رفته رگه‌های نومیدی را در چهره‌های آنها می‌توان تشخیص داد.
این نمایشگاه با کوریتوری آزاده فاتح راد (که درباره فمینیسم در ایران از سال ۱۹۰۹ تا به امروز تحقیق می‌کند) با همکاری رویال آکادمی هنر در لندن برپا شده، و در کنار آن یک سمینار هم با نام "چه وقت یک انقلاب آغاز می‌شود؟" برپا شده که بخش اول آن با حضور هنگامه گلستان، پروفسور رینا لوئیس (استاد مطالعات فرهنگی در کالج مد لندن) و سندرا شافر(هنرمند) برگزار شد و بخش دوم با حضور زیبا میرحسینی (دانشگاه مطالعات شرقی و آفریقایی لندن)،شهین نوایی (از بنیانگذاران سازمانی برای زنان) و نوشین فرهاد(هنرمند) روز نوزدهم سپتامبر برگزار شد.
در کنار این نمایشگاه یک فیلم مستند هم درباره این واقعه به نمایش گذاشته شده که در آن شرکت کنندگان در تظاهرات نظرات خود را درباره حجاب اجباری و حق و حقوق زنان با تماشاگر در میان می‌گذارند.