'دانشنامه هزاره'؛ گامی برای تدوین دانشنامه جامع افغانستان؟

روز پنج‌شنبه ۶ جدی/دی، جلد نخست از مجموعه ۱۲ جلدی "دانشنامه هزاره" در محفلی در غرب لندن با حضور شماری از نویسندگان و فرهنگیان افغانستان رونمایی شد.

این اولین بار است که دانشنامه‌ مسما به نام یکی از اقوام افغانستان بدون حمایت نهادهای دولتی تدوین می‌شود.

در این دانشنامه در باره تاریخ، جغرافیا، سیاست و فرهنگ مناطق هزاره‌نشین افغانستان در ۳۴ زیر شاخه موضوعی از جمله آثار تاریخی، گروه‌ها و احزاب سیاسی، شاعران و ورزش کاران معرفی شده است.

هزاره‌ها یکی از چهار قوم عمده افغانستان به شمار می‌روند که بیشتر در مناطق مرکزی افغانستان موسوم به "هزاره‌جات" یا "هزارستان" سکونت دارند.

این مجموعه از سوی سازمانی به نام "بنیاد دانشنامه هزاره" در حال تدوین است. نویسندگان انتشار این مجموعه را ضرورت برای تحقیق بخش مردم شناسی اقوام افغانستان می‌خوانند.

'دانشنامه هزاره' چیست؟

اسدالله شفایی، مدیر اجرایی پروژه دانشنامه می‌گوید این دانشنامه به تمام قوم هزاره اعم از شیعه و سنی، بیات‌ها و قزلباش‌ها که در زیستگاه، فرهنگ مشترک و یکجایی با هزاره‌ها دارند پرداخته شده است. همچنین هزاره‌های مقیم در پاکستان، خاوری‌های ایران و هزاره‌های فرارود نیز شامل این دانشنامه شده است.

به گفته او، در این دانشنامه زیست‌بوم قوم هزاره به معنای عام آن درنظر گرفته شده است که شامل مناطقی می‌شود که بر بنیاد اسناد تاریخی موجود و قطعی، در روزگاری دور یا نزدیک، هزاره‌ها باشندگان اصلی آن‌ها بوده‌اند.

در کار تحقیق، تدوین و ویرایش و ترجمه این مجموعه بیش از ۵۰ تن سهم داشته است و برای پژوهش میدانی با بیش از ۱۵۰ فرد مطلع مصاحبه شده است. تدوین جلد نخست دو سال را در بر گرفته و مشتمل بر ۶۰۵ مدخل است که چهار حرف نخست الفبا را در بر می‌گیرد.

نام شماری از شاعران و نویسندگان شناخته‌شده و همچنین برخی از سیاست‌مداران پیشین افغانستان در میان تدوین کنندگان و مشاوران این دانشنامه دیده می‌شود.

کار ترجمه این دانشنامه به زبان انگلیسی و پشتو نیز آغاز شده است. این پروژه تاکنون بدون حمایت مالی دولتی و تنها از طریق حمایت‌های مالی اشخاص و نویسندگان رضاکار و داوطلب انجام شده است.

روش‌های جمع آوری اطلاعات

در مقدمه دانشنامه در مورد روش گردآوری اطلاعات آمده است: مقالات مربوط به شخصیت‌های معاصر، جغرافیا، آثار مکتوب و آداب و رسوم، اولین‌بار و عموماً بر پایۀ تحقیقات میدانی نوشته شده‌اند. برای رسیدن به این منظور بنیاد دانشنامه پیش از شروع به مدخل‌نگاری، پرسشنامه‌ای را ‌ با عنوان "پرسشنامۀ قریه" تهیه کرده است. این پرسشنامه با استفاده از شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک‌ و گروه تلگرام دانشنامه و نیز اعزام پرسش‌گرانی به نقاط مختلف در دسترس عموم قرار گرفت.

'استفاده کمتر' از منابع دست اول؟

دکتر لعل‌زاد، استاد دانشگاه در لندن تودین این دانشنامه را گام "ارزشمند در جهت روشن‌گری و اعاده هویت و حیثیت هزاره‌های افغانستان" می‌داند. اما، او از استفاده از برخی منابع در این دانشنامه که اعتبار اکادمیک ندارند، انتقاد می‌کند.

آقای لعلزاد که یکی از سخنرانان این مراسم بود، گفت: هرچند در مقدمه دانشنامه به "اندک بودن منابع مکتوب و دست اول" اشاره شده است، اما نه تنها در یک تعداد موارد منابع دست اول کمتر استفاده شده است، بل "سهل‌انگاری‌هایی" در محتوای آن نیز وجود دارد.

او با انتقاد از آوردن نام‌هایی در این دانشنامه که مورد پسند برخی اقوام دیگر نیست، گفت: "در این دانشنامه از واژه‌های توهین‌آمیز تاریخ‌سازان ‌درباری مانند 'سال سقوی ' در مورد امیرحبیب‌الله کلکانی، شاه سابق افغانستان، استفاده شده است. کاربرد چنین مفاهیم/مقولات و آنهم بدون هیچگونه توضیحی، ارزش علمی دانشنامه و بی‌طرفی نسبی نویسندگان آن را زیر سوال می‌برد."

اسدالله شفایی در واکنش به این انتقادها می‌گوید: "در روند تالیف، سخت‌گیری‌های زیادی اعمال شد تا از هر نوع قضاوت ارزشی پرهیز شود، این امر در مورد جریان‌ها و احزاب و سیاست‌مداران بسیار دشوار است. گرچه ممکن است در نقل‌قول‌ها مواردی آمده باشد، اما از کاربرد عباراتی که بار ارزشی دارند خودداری شده است. حذف القاب و عناوین و حذف کلماتی که بار ارزشی دارند مانند شهید، جهاد، مقاومت، مولوی و آیت‌الله رعایت شده است".

از سوی دیگر، داکتر یوسف‌علی یوسفی، روانشناس در این محفل در پاسخ به برخی انتقادها گفت: از خوبی‌های کار دانشنامه نویسی انعطاف‌پذیری آن است، همیشه قابل ویرایش و وارد کردن مطالب و مدخل‌های تازه است.

دانشنامه یک قوم یا همه اقوام افغانستان؟

منتقدان می‌گویند اقوام در افغانستان جدا از هم نیستند و مرزهای قومی وجود ندارد، اقوام و خرده‌فرهنگ‌های قومی به‌هم پیوسته‌اند، و کارهایی از این دست نباید میان اقوام "باهم برادر" جدایی بیندازد.

مجاور احمد زیار، زبان‌شناس افغان مقیم بریتانیا که درباره زبان و لهجه‌های رایج در افغانستان تحقیقاتی کرده است، می‌گوید: در افغانستان هیچ قومی منطقه واحدی ندارد، از طرف دیگر، در این دانشنامه در مورد ریشه‌های مغولی هزاره‌ها یا حداقل بخشی از هزاره‌ها اشاره نشده است. این سکوت نباید می‌شد، در مقدمه در این مورد روشن شود.

پیرمحمد باوری، فعال اجتماعی مقیم لندن نیز معتقد است که باید یک دایره‌المعارف بنام "افغانستان واحد" تالیف شود که زمینه اتحاد و اتفاق همه اقوام کشور می‌شود و نوشتن دانشنامه‌های جداگانه را لازم نمی‌بیند.

ولی عبدالله، روزنامه‌نگار مقیم بریتانیا می‌گوید: اگر هویت یک قوم را نشناسیم، در مورد افغانستان نمی‌توانیم معرفت پیدا کنیم.

مدیر اجرایی پروژه دانشنامه در پاسخ به این انتقادات گفت: نویسندگان این دانشنامه یک تعریف خاص ازنام و پیشینه تاریخی هزاره‌ها را مدنظر نگرفته‌اند، هرچند نظریه‌هایی قوم‌شناسان بدون جانبداری از یک نظریه خاص، آورده شده است.

او با اشاره به این که ایده نخست این دانشنامه در واقع تالیف 'دایره‌المعارف جامع اقوام افغانستان ' بود، افزود: "شش سال پیش در غرب کابل در حلقه‌ کوچک نویسندگان افغانستان طرح تدوین یک دانشنامه جامع اقوام افغانستان مطرح شد. از آنجا که فرهنگ افغانستان، فرهنگ شفاهی است و منابع مکتوب کمی در دسترس است، برخی از روستا‌ها و دهات افغانستان کاملا ناشناخته باقی مانده‌اند. بنابراین نویسندگان دانشنامه به مناطق مختلف و دورافتاده هزاره‌نشین در افغانستان سفر کردند."

نویسندگان دانشنامه هزاره معتقدند مطالعه‌ تاریخ و فرهنگ هزاره‌های افغانستان به معنی ورود به عمق تاریخ افغانستان است، به‌خاطری ‌که برخی از مهم‌ترین حوادث تاریخ و فرهنگ افغانستان در غرجستان، غور، زمین‌داور، ارزگان و زاولستان قدیم رخ داده است.

سنت دانشنامه‌نویسی در یک نگاه

دانشنامه یا معادل عربی آن، دایرةالمعارف، به کتابی گفته می‌شود که به ترتیب الفبایی یا موضوعی، دربارۀ رشته یا رشته‌هایی از دانش بشری، اطلاعاتی را به طور فشرده و روشمند در اختیار خوانندگان می‌گذارد.

هارون یوسفی، نویسنده مقیم لندن در این محفل گفت که دانشنامه‌نویسی در حد کار دولت‌هاست و جمعی از نویسندگان همت این کار بزرگ را کرده‌اند که قابل قدر است. یادم است که در مدت ۲۰ سال شش جلد دایره‌المعارف آریانا نوشته شده بود که بیشتر کار ذوقی بود و بدون منبع و رفرنس نوشته شده بود.

اولین تجربۀ دانشنامه‌نویسی در افغانستان به سال‌های ۱۳۲۸ تا ۱۳۴۸ باز می‌گردد. در این سال‌ها جمعی از مؤلفان و محققان در محور "انجمن دایرةالمعارف" گرد آمدند. آریانا دانشنامه‌ای‌ عمومی بود و در شش جلد به زبان فارسی نوشته شد.

دکتر دادخدا، استاد دانشگاه سواس لندن نیز با ستایش از کار دانشنامه هزاره به سنت دانشنامه‌نویسی در تاجیکستان اشاره داشت که البته بیشتر به خط سیریلیک نوشته شده است.