جشنواره فجر: در جستجوی سینمای مستند

اگر آزمون‌های خطای سالهای ابتدایی جشنواره فیلم فجر منجر به حذف جایزه بازیگر نقش دوم زن و مرد هم شد، پس از گذشت سی‌وشش سال از عمر مهمترین جشنواره فیلم ایران، این بار دو فیلم مستند و یک انیمیشن پذیرفته شده در بخش رقابتی از داوری کنار گذاشته شدند.

جدا از موضوع چرایی انتخاب این دو مستند در جشنواره، برخورد هیات داوران با آثار مستند و انیمیشن پذیرفته شده در بخش مسابقه یکی از عجیب‌ترین اتفاقات تاریخچه فجر بود. مستندهای "زنانی با گوشواره‌های باروتی"، "بانوی قدس ایران" و انیمیشن "فیلشاه" نه تنها جوایزی دربافت نکردند که حتی نامزد دریافت جایزه نیز نشدند.

رسول صدرعاملی عضو هیات انتخاب فجر سی‌وششم در پی انتقادها به برخورد هیات داوران با این آثار روز دوشنبه ۲۳ بهمن ماه در برنامه "هفت" گفت که حتی آنها را مورد بررسی نیز قرار نگرفته‌اند.

آنگونه که صدرعاملی گفته، آثار مستند و انیمیشن به اصرار دبیر جشنواره (ابراهیم داروغه‌زاده) در جمع فیلم‌های داستانی کسب سیمرغ جای گرفتند و هیات داوران این کار را اشتباه می‌دانستند.

این کارگردان سینما با ذکر این موضوع که آثار مستند و داستانی از نظر شکل و فرم با هم متفاوند، گفته که "بهتر است مسئولان سینمای ایران در جاها و بخش‌های دیگر از این فیلم‌ها تقدیر کنند نه در بخش مسابقه فیلم‌های داستانی سینمای ایران."

محمدرضا فروتن یکی دیگر از داوران جشنواره نیز سخنان صدرعاملی را تایید کرد و گفت که امکان ارزیابی و داوری این فیلم‌ها در میان فیلم‌های داستانی که شکل و اجزای مشخص خود را دارد، وجود نداشته است.

این اظهارات تلویحا حکایت از شرکت فرمایشی این آثار در جشنواره فیلم فجر داشته که صدرعاملی در مصاحبه‌ دیگری آن را راهی برای بستن دهان مستندسازان خواند و گفت: "دو مستند از بین ۱۰۰ مستند خوبی که سراغ دارم سهم سینمای مستند در جشنواره فجر بود که با این تعداد کم به نظر به نظر می‌خواستند دهان مستندسازان بسته شود."

ولی عدم قضاوت این آثار به معنای هدر رفتن بخشی از بودجه جشنواره خرج شده برای تشکیل هیات و فعالیت انتخاب، برنامه‌ریزی و اکران فیلم‌ها و انرژی انسانی شرکت‌کنندگان هم هست.

کنارگذاشتن رسمی دو فیلم مستند و یک انیمیشن از سوی داوران، آن هم خلاف مقررات رایج جشنواره‌ها؛ واکنش سازندگان آنها را در پی داشت. تهیه‌کننده و کارگردان "زنانی با گوشواره‌های باروتی" نامه‌ای اعتراضی خطاب به ابراهیم داروغه‌زاده نوشتند و آنچه صدرعاملی در برنامه "هفت" گفت را یکی از تلخ‌ترین لحظه برای سینمای مستند ایران دانستند.

در این نامه آمده: "بیان این واژگان نشان از آن دارد که نمایش این دو اثر مستند، تنها یک کمدی در جشنواره‌ فیلم فجر بوده است و نه بیشتر. آیا بیان مسائل غیر واقع و غیر حرفه‌ای در دفاع هیئت داوران از عدم بررسی فیلم‌های مستند از سیاست‌های جشنواره بوده است؟ آیا این رسم در جشنواره‌های دیگر مصداق دارد؟"

شعبانی و فرهمند در این نامه خواستار بررسی و اعلام شفاف و صریح درباره این موضوع شدند و آوردند: «... تا زین پس خیل عظیم مستندسازان هر ساله به این امید بیهوده وارد کارزار نگردند و شاهد بی‌اعتباری این جشنواره در سطوح بین‌الملل نباشیم."

آسیب شناسی یا آسیب رسانی

این برخورد کم نظیر هیات داوران با آثار انتخاب شده در بخش مسابقه یک جشنواره، واکنش صنفی مستندسازان را نیز در پی داشت.

رامین حیدری فاروقی رییس هیات مدیره انجمن صنفی تهیه کنندگان سینمای مستند در یادداشتی به موضوع توافق با مدیران سینمایی مبنی بر شرکت دو فیلم مستند در بخش رقابتی فجر به مدت سه سال "تا وقت به رسمیت شناختن سینمای مستند متناسب با اکران و جلب توجه مخاطبان هر چه بیشتر برای آینده" فرا برسد.

این مستندساز در خطاب به دبیر جشنواره فیلم فجر سوالاتی مبنی بر حضور نداشتن یک نماینده از مستندسازان در هیات داوری، و وجود ساز و کاری که بتوان به اسناد شفاهی و کتبی حوزه سیاستگذاری فرهنگی تکیه کرد و غافلگیر نشد، مطرح کرد.

حیدری فاروقی از پیگیری این موضوع خبر داد و گفته که "از مسئولان سینمایی کشور دعوت می‌کنیم برای تکمیل پژوهش این اثر مستند سرنوشت‌ساز و تنویر افکار عمومی که مستندسازان سهم به خصوصی در آن دارند، شرح ماوقع بگویند و پس از آن به ما کمک کند فیلم مستندی درباره‌ی سیاست‌گذاری رسمی حوزه‌ی فرهنگ در باب سرنوشت سینمای مستند اکران، تدارک بینیم."

۲۵ شهریور ماه امسال، ابراهیم داروغه‌زاده دبیر سی‌وششمین دوره جشنواره فیلم فجر با جمعی از مستندسازان شناخته شده از جمله مرتضی رزاق کریمی، سعید رشتیان و رامین حیدری فاروقی جلسه مشورتی برگزار و حضور سینمای مستند در تاریخ جشنواره فجر را آسیب‌شناسی کردند.

بیشتر بخوانید:

برآورند این جلسه و تصمیم‌گیری شورای سیاستگذاری جشنواره؛ تغییراتی در آیین‌نامه فجر پدید آورد؛ آنگونه که داروغه‌زاده اعلام کرد فیلم‌های مستند و انیمیشن پذیرفته در بخش سودای سیمرغ داوری می‌شوند.

محمد آفریده، حبیب احمدزاده و فرهاد مهرانفر از چهره‌های شناخته شده مدیران و مستندسازان در هیاتی جداگانه از هیات انتخاب‌ فیلم‌های داستانی، دو مستند "زنانی با گوشواره‌های باروتی" ساخته رضا فرهمند و "بانوی قدس ایران" ساخته مصطفی رزاق‌کریمی را برای رقابت در کنار ۲۲ فیلم داستانی و یک انیمیشن انتخاب کردند.

رقابت این آثار با فیلم سینمایی داستانی، پیش فرض اجرای سیاست‌های جشنواره‌های رده الف جهان مانند برلیناله را تداعی می‌کرد که بدون هراس و واهمه دست به قضاوت آثاری از بنیاد متفاوت می‌زنند که نمونه بارز آن اهدای خرس طلایی برلیناله سال ۲۰۱۵ به مستند "آتش در دریا" ساخته جیان‌فرانکو روسی بود که زندگی فرار پناهجویان به جزیره‌ای در ایتالیا را روایت می‌کرد.

اما در جشنواره فیلم فجر سی‌وششم این ابتکار سیاستگذاران فجر در بستر نامناسب بنیان نهاده شد؛ چرا که به عوض حضور این دو فیلم در بخش رقابتی، بخش نمایش فیلم‌های مستند جشنواره به طور کلی حذف شد.

از سوی دیگر، مخاطب عامی هم که به هوای تماشای فیلم داستانی، بلیت‌های بخش مسابقه را خریده بود، پس از اعلام اسامی فیلم‌ها و مواجه شدن با آثار مستند معترض شدند. ولی با این وجود، منوچهر شاهسواری مدیرعامل خانه سینما در اختتامیه جشنواره فیلم فجر اعلام کرد که آثار مستند در میانه جدول آرای مردمی قرار گرفتند و توانستند نظر مخاطب را به خود جلب کنند.

بداقبالی مستندهای حاضر آنقدر بود که حتی باوجود انتخاب سانس فیلم‌ها در پردیس ملت به صورت قرعه‌کشی، سهم مستند "زنانی با گوشواره‌های باروتی" نمایش در آخرین روز جشنواره و در آخرین سائنس بود و کنفرانس مطبوعاتی‌اش چندان مورد توجه رسانه‌ها قرار نگرفت. آنگونه که با پایان جشنواره، رامین حیدری فاروقی در نامه اعتراضی خود به داروغه‌زاده موضوع شرایط نابرابر اکران و احتمال قرعه‌کشی نشدن آنها در همه سینماهای جشنواره را پیش کشید.

با اینکه این آثار در سکوت عمده منتقدان به نمایش در آمدند ولی با استقبال مردم روبرو شدند. موضوع این آثار به خودی خود می‌توانست مخاطب را با خود همراه کند. اگرچه انتخاب این دو مستند با اعتراض برخی از مستندسازها روبرو شد که مطرح شدن آن ها در جشنواره حقیقت و حضورشان در جشنواره فجر را ناشی از نگاه حمایتگرانه به این آثار می دانستند. در این میان "در جستجوی فریده" از جمله مستندهایی بود که نبودش در جشنواره فجر تعجب برانگیز بود.

مستند بحران "زنانی با گوشواره‌های باروتی" که در یازدهمین دوره از جشنواره "سینما حقیقت" موفق به کسب جایزه هایی شده بود از سوی منتقدان اثری "گزارشی" خوانده شد که به نطقه قوت خود یعنی نمایش تصاویر زنان داعشی قناعت کرده است.

مستند دیگر حاضر در جشنواره، "بانوی قدس ایران" یکی از آثار بحث‌برانگیز اخیر بود که حضورش در جشنواره "سینما حقیقت" و دریافت جوایزی با اما و اگرهایی به تحقق پیوست. این فیلم زندگی "خدیجه ثقفی" همسر روح‌الله خمینی را روایت کرده و به ۶۰ سال زندگی مشترک آنها پرداخته است.

به نظر می رسد باید با نگاهی دیگر به حضور سینمای مستند در جشنواره فجر پرداخت تا از حالت تزیینی و تکمیلی سینمای داستانی بیرون بیاید.