15:30 گرينويچ - چهارشنبه 17 سپتامبر 2008 - 27 شهریور 1387
کتابی برای فهم فلسفه کانت
علاقه‌مندان و خوانندگان آثار فلسفی بی‌ترديد کتاب "سنجشِ خرد ناب"، شاهکار بزرگ ايمانوئل کانت، فيلسوف نامدار آلمانی را می‌شناسند. اين اثر کانت اما به‌پيچيدگی و دشواری شهره است. به تازگی کتابی در ايران ترجمه و منتشر شده است که خواننده با مطالعه آن و با اندک تلاشی می‌تواند بر بسياری از مشکلات اين اثر کانت فائق آيد.
"راهنمای مطالعه سنجش خرد ناب" عنوان کتابی است به‌قلم رالف لودويگ، نويسنده آلمانی که به‌منظور فهم فلسفه کانت نوشته شده و اينک با ترجمه رحمان افشاری به‌فارسی منتشر شده است. نويسنده کتاب، دانش‌آموخته رشته فلسفه و الهيات است و رساله دکترای خود را درباره فلسفه کانت نوشته است. از او، جز اين کتاب، چند اثر ديگر نيز در زمينه راهنمای خواندن آثار فلسفی برای نوآموزان و فهم بهتر انديشه‌های پيش‌سقراطيان و نيز فلسفه کانت و هگل منتشر شده است.
ترجمه نامأنوس "سنجش خرد ناب"
کتاب "سنجش خرد ناب" کانت را ميرشمس‌الدين اديب سلطانی، نزديک به بيست و پنج سال پيش از اين، به‌فارسی ترجمه کرد و چاپ نخست آن در سال ۱۳۶۲ در ايران منتشر شد. به‌جرات می‌توان گفت که يکی از بزرگترين کارهايی که در حوزه فلسفه در زبان فارسی انجام گرفته، ترجمه کامل و بسيار دقيق اين کتاب به‌زبان فارسی است که مستقيماً از زبان اصلی، يعنی زبان آلمانی صورت گرفته است. تا جايی که می‌توان گفت تاکنون هيچ کدام از آثار کانت با اين دقت و امانت به‌فارسی ترجمه نشده‌اند.
به‌هر حال، درباره ترجمه اديب سلطانی از اين اثر کانت، يا سکوت اختيار شده و يا به‌زبان نامأنوس آن ايراد گرفته شده است. ولی کمتر منتقدی از دقت بی‌مانند مترجم و عظيم بودن اين کار سخن به‌ميان آورده است.از اين‌رو ترجمه فارسی کتاب "سنجش خرد ناب" کمابيش مهجور مانده است و ويراست دوم و انتشار آن در سال ۱۳۸۴ نيز به‌گسترش آن و استقبال خوانندگان به‌ترجمه اين کتاب کمک چندانی نکرد.
اما کتاب "راهنمای مطالعه سنجش خرد ناب" نه تنها می‌تواند راهنمايی سودمند برای مطالعه آثار کانت به‌طور کلی و به‌خصوص کتاب "سنجش خرد ناب" باشد، بلکه کوششی است تازه تا علاقه‌مندان و به‌ويژه دانشجويان رشته فلسفه در ايران را به خواندن ترجمه اديب سلطانی از "سنجش خرد ناب" يا مطالعه دوباره و فهم بيشتر آن ترغيب کند.
نثر "رسوايی‌آور" کانت
همان‌گونه که رحمان افشاری، مترجم کتاب نيز در يادداشت خود تأکيد کرده، مطالعه "سنجش خرد ناب" به‌زبان اصلی حتی برای آلمانی‌زبانان نيز بس دشوار است. علت دشواری اين اثر، يکی پيچيدگی انديشه کانت و ديگر نثر نه چندان درخشان او در نويسندگی است. تا جايی که برخی نثر کانت را نامناسب و حتی "رسوايی‌آور" خوانده‌اند.
کانت خود نيز به اين امر واقف بود که خوانندگان، کتاب "سنجش خرد ناب" را خوب نمی‌فهمند، به همين خاطر نيز در سال ۱۷۸۳ ميلادی، يعنی دو سال پس از انتشار اين اثر، کتابی منتشر کرد با عنوان "تمهیدات: مقدمه‌ای بر هر مابعدالطبیعه آینده که به عنوان یک علم عرضه شود" که مقدمه و توضيحی بود بر "سنجش خرد ناب". لذا اين واقعيت را بايد پذيرفت که انديشمندان بزرگ جهان همه نويسندگانی خوب با نثری روشن و گويا نيستند.
در زبان آلمانی و همچنين در ديگر زبان‌های اروپايی، برای فهم انديشه‌های کانت کتاب‌های فراوان تأليف و ترجمه شده است. پيداست که وقتی آلمانی زبانانِ علاقه‌مند به فلسفه در خواندن "سنجش خرد ناب" که به‌زبان مادريشان نوشته شده است، به کتابی راهنما نيازمندند، ناآشنايان به‌زبان آلمانی به‌چنين کتابی نياز بيشتری دارند.
در زبان فارسی اما تاکنون کتابی اين چنين برای فهم فلسفه کانت وجود نداشته است تا خواننده را با مهمترين اثر اين فيلسوف آلمانی آشنا کند. خاصه آنکه در سال‌های اخير بسياری از آثار کانت به‌زبان فارسی ترجمه و منتشر شده است. گرچه بيشتر کتاب‌های کانت نه از زبان اصلی، بلکه بر اساس ترجمه‌های انگليسی يا فرانسوی آنها به‌فارسی ترجمه شده است. به‌همين خاطر نيز نمی‌توانند با دقت تمام و امانت چندان همراه باشند.
کتابی با زبانی روشن و روان
ترديدی نيست که خواندن آثار کانت با دشواری همراه است. بنای فکری او عظيم و بسيار پيچيده است. در مورد کانت شايد بتوان گفت که به‌رغم شهرت جهانگير او، کتاب‌ها‌يش در شمار کم‌خواننده‌ترين آثار فيلسوفان آلمانی قرار دارد. از اين‌رو رالف لودويگ، نويسنده کتاب "راهنمای مطالعه سنجش خرد ناب"، کوشيده است تا با زبانی ساده و روشن و با نثری ساده، گره از مشکلات خوانندگان در مطالعه کتاب "سنجش خرد ناب" بگشايد.
نويسنده در يادداشت آغاز کتاب از جمله می‌نويسد: "مخاطب این کتاب خوانندگانی‌‌اند که برای نخستین بار با کانت روبرو می‌شوند؛ خواه دانش‌آموز باشند یا دانشجو، یا افرادی که به‌راستی می‌خواهند از فهم‌شان استفاده کنند. این کتاب اما بیش از همه برای کسانی نوشته شده است که صادقانه می‌پذیرند که یک بار به خواندن آثار کانت کوشيده‌اند، اما مأیوسانه از این کار دست کشیده‌اند".
از همان صفحات نخست کتاب که با اشاراتی به زندگی کانت و تاريخچه نگارش کتاب "سنجش خرد ناب" آغاز می‌شود، به‌خوبی می‌توان ديد که هم مؤلف آلمانی و هم مترجم فارسی کتاب در انتقال اصطلاحات و مفاهيم کليدی فلسفه کانت به زبانی ساده، تمام توان خود را بکار گرفته‌اند.
مترجم کتاب، با آنکه تقريباً همه نقلِ قول‌ها را از ترجمه فارسی "سنجش خرد ناب" اخذ کرده، اما همه جا برای کمک به خوانندگان اصطلاحات رايج و روان در حوزه فلسفه را مقابل اصطلاحات ناآشنای اديب سلطانی آورده است.
برای نشان دادن راه و روش نويسنده در شرح و توضيح مفاهيم و همچنين زبان روشن و نثر ساده (و نه ابتدايی) کتاب، چند نمونه از متن کتاب را به دست می‌دهيم:
متافيزيک چيست؟
مفهوم "متافيزيک" يکی از مفاهيم کليدی فلسفه است. متافيزيک به طور ساده صورتِ بنيادينِ سنتی فلسفه غرب است. حال ببينيم در کتاب "راهنمای مطالعه سنجش خرد ناب" پيشينه پيدايش مفهوم متافيزيک چگونه توضيح داده شده است: "مردی به نام آندرونيکوس رودوسی که چندان معروف هم نيست، حدود ۷۰ سال پيش از ميلاد مسيح آثار بازيافته فيلسوف بزرگ، ارسطو را که مدت‌ها گمان می‌رفت گم شده‌اند، به ترتيبی خاص تنظيم کرد. ترتيب کتاب‌ها چنان بود که نخست کتاب‌های فلسفی در باره طبیعت (به یونانی فوسیس و صفت آن فوسیکوس) را در برمی‌گرفت، و بعد از آن (به یونانی متا یعنی "بعد") کتاب‌هايی فلسفی می‌آمدند که درباره ورای طبیعیت بودند و اصل‌های نخستین باشندگان یا موجودات را بررسی می‌کردند. از آنجا که این کتاب‌ها، "بعد" از کتاب‌های فلسفه طبیعی مرتب شدند، به نام متاتافوسیکا و متافیزیک (= مابعدالطبیعه، متاگیتیک) معروف شدند".
فهم ما، ميزان همه شناخت‌ها
نمونه‌ای در روش توضيح بنيادهای فلسفه کانت: او مدعی است (و ادعای خود را "آزمون فکری خِرد" می‌نامد) که فهم ما، ملاک و ميزان مرکزی همه شناخت‌هاست. موضوع‌های شناخته شده گرد اين ميزان می‌چرخند؛ يعنی آن‌گونه که ما اکنون آنها را می‌بينيم و نه آن‌گونه که آنها در واقعيت ممکن است وجود داشته باشند.
نويسنده کتاب "راهنمای مطالعه سنجش خرد ناب" برای بيان روش‌تر اين مسئله مثالی ساده و جالب می‌آورد: "فرض کنيم ستاره شناسی مبتدی و جوان در شبی که آسمان صاف و پرستاره است، دوربين نجومی خود را به سوی ستاره‌ای نشانه می‌گيرد. در دوربين لکه‌ای گِرد، به رنگ آبیِ روشن با حلقه‌ای عجيب دور آن می‌بيند.
اما اگر ستاره شناس جوان ما اندکی در کارش مهارت داشته باشد، لکه آبی کم رنگ، به ستاره تبديل می‌شود. شايد بعدها اين ستاره "گرد" (خوب توجه کنيد در فهمش) به يک سياره کروی شکل تبديل شود. به مرور زمان شايد پی‌ببرد که اين حلقه‌ها، سيارک يا اختروش‌اند و آن سياره هم کيوان يا زحل است. فرقی نمی‌کند که پيش روی ما کاشف کيوان يا نوجوان دوربين در دست نشسته است؛ آنچه مهم است اين است که مفهوم‌های ستاره، سياره، کره، حلقه و سرانجام نام کيوان محصول فهم ماست. درست توجه کنيد! سياره کيوان به تدريج در پی عمل شناسايی ما تغيير کرد و خودش را با فهم ما منطبق ساخت، بدون آن که کيوان فینفسه و در ذات خود تغيير کرده باشد".
در اين مثال ساده و در آنجا که از "کيوان فینفسه" سخن به ميان آمد، درست به خال فلسفه کانت و يکی از مفاهيم کليدی فلسفه او زديم: "شی‌ء فینفسه". در جايی ديگر و در بخش "استخوان‌بندی شناخت"، زمانی که اين پرسش پيش می‌آيد که وقتی ما چيزی را کارکردِ فهم می‌ناميم، به‌واقع چه رخ می‌دهد؟ پرسش کانت را می‌شنويم که "فهميدن يعنی داوری کردن (=حکم کردن) و داوری کردن تنها از راه مفهوم‌ها ميسر است".
سرنوشت تراژيک خِرد
نويسنده در بخش دوم کتاب، در فصل "افشاگری بزرگ يا ديالکتيک استعلايی"، حکم نهايی و مرکزی اين فصل را چنين بيان می‌کند: "اين سرنوشت تراژيک خرد است، هر جا که ادعای مطلقيت کند، گرفتار تناقض می‌شود".
سپس برای اثبات درستی اين حکم که در زندگی روزمره هزاران بار تصديق شده است، دو مثال می‌آورد. "وقتی انسانی ۱۰۰۰ یورو به گرسنگان جهان کمک می‌کند، این پرسش پیش می‌آید که چرا دست به این کار می‌زند؟ آیا کمک نقدی او سهمی موثر در مبارزه با گرسنگی دارد یا آنکه وی این کار را تنها به این خاطر می‌کند که وجدان معذب خود را تسکین بخشد؟ چرا که او خود در رفاه زندگی می‌کند.
شرکتی را می‌بینیم که علیه بيگانه ستیزی در روزنامه آگهی گران‌قمیت می‌دهد. آیا این کار نشانه مبارزه شرکت با بيگانه ستيزی است یا تبلیغات خام و نسنجيده؟
هر دو امکان، در واقع گزاره‌های ممکن خِرَد در پاسخ به دو پرسش بالاست. اساس تناقض در هر دو مورد ناشی از تلاش خرد است که می‌کوشد تا گزاره‌ای نهایی و قطعی ارائه دهد".
مثالی دیگر در زمینه‌ی خداشناسی: "خدا نهان است (خود را نشان نمی‌دهد و وحی نمی‌کند) / خدا عيان است (خود را نشان می‌دهد و وحی می‌کند). این دو جمله متضاد نیز برای فهم خدا ضروری‌اند؛ زیرا گزاره نخست تنها به سکوت در باب خدا می‌انجامد و گزاره دوم به تنهایی به همه‌چیزدانی خودسرانه در باب خدا منجر می‌شود.
چنین است سرنوشت تراژیک خرد: هرجا که ادعای مطلقیت می‌کند، گرفتار تناقض می‌شود. تا پیش از کانت به این موضوع اين‌گونه نمی‌نگريستند؛ اگر مواضع فلسفه، همدیگر را نقض می‌کردند، اغلب عده‌ای جانب این موضع را می‌گرفت و عده‌ای ديگر جانب موضع متضاد را. کانت با نگاه ژرف خود بسیاری از معاصران خود را به حیرت انداخت: به نظر او بنیاد تضاد را نباید در رهیافت‌های گوناگون مکتب‌های مختلفِ فلسفی جست، بلکه آن را باید در خود خرد یافت که تضاد جزوی از طبیعت‌اش است".
خدا، زندانی خِرَد
بحث وجود يا عدم وجود خدا همواره يکی از مباحث جذاب فلسفه بوده است. نویسنده در بخش دوم کتاب می‌نويسد: "کانت جرئت می‌کند و به‌موضوعی که به‌طور سنتی نقطه‌ی اوج همه متافيزيکِ پيش و پس از کانت بود و هست، يعنی مسئله خدا، نزديک می‌شود". او سپس سه برهانِ سنتی هستی شناختی خدا، کيهان‌شناختی خدا و غايت‌شناختی خدا را به تفصيل شرح می‌دهد و خلاصه نظر کانت در باره خدا را اینگونه جمع بندی می کند:
"خدا غايت‌القصوای هر تفکر است، اما موضوع تفکر نيست که وجودش بتواند مورد تأييد يا تکذيب تفکر قرار گيرد. اين نتيجه‌ای است که کانت از ابطال سه برهان سنتی اثبات وجود خدا بدان دست می‌يابد." وی در پایان نتیجه می‌گیرد که "کانت ۵۰۰ سال پس از توماس آکوينی، تلاش او را به منظور اثبات وجود خدا ابطال می‌کند و ۱۰۰ پيش از لودويگ فويرباخ نشان می‌دهد که ناممکن است بتوانيم عدم وجود خدا را ثابت کنيم".
اينها تنها چند نمونه از روش کتاب در توضيح مفاهيم فلسفه کانت به زبانی ساده و باز نمودن مشکلات مطالعه کتاب "سنجش خرد ناب" اوست.
در واقع کسانی که مايل يا به هر دليل ناگزيرند "سنجش خرد ناب" کانت را بخوانند، با کتاب "راهنمای مطالعه سنجش خرد ناب" اثری سودمند در اختيارشان قرار دارد تا گام به‌گام با مفاهيم نه چندان آسان فهم و اصطلاحات ويژه فلسفه کانت آشنا شوند. در پايان راه نيز می توانند با در دست گرفتن کتاب "سنجش خرد ناب"، اثر دورانساز کانت، يکی از پُراهميت‌ترين متون فلسفی جهان را، به رغم دشواری و پيچيدگی آن، با لذت و بهره بسيار مطالعه کنند.
آخرین نکته کتاب را نیز ناگفته نگذاریم: اخلاق کانتی را بدون درک "سنجش خرد ناب" نمی‌توان به درستی فهمید.
مشخصات کتاب:
راهنمای مطالعه "سنجش خرد ناب". رالف لودويگ. ترجمه رحمان افشاری. انتشارات مهرانديش، تهران ۱۳۸۷. ۲۰۰ صفحه. ۳۸۰۰ تومان