مجمع تشخیص مصلحت نظام چیست؟

اکبر هاشمی رفسنجانی که از ابتدای تاسیس رسمی مجمع تشخیص مصلحت نظام تا زمان مرگ، ریاست این مجمع را بر عهده داشت، نقشی کلیدی در شکل‌گیری و هدایت این نهاد میانجی در جمهوری اسلامی ایران داشته است.

مجمع تشخیص مصلحت چگونه تاسیس شد؟

به دنبال اختلاف‌هایی که میان مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان برای تصویب مصوبات مجلس و تطابق آنها با شرع اسلام به وجود آمده بود، اکبر هاشمی رفسنجانی، رییس وقت مجلس، در نامه‌ای به تاریخ ۵ مهر ۱۳۶۰ از آیت‌الله خمینی تقاضای ارائه راه حل کرد. آیت‌الله خمینی به مجلس اجازه داد تا با قید موقت، موارد مصلحتی را به تصویب اکثریت نمایندگان مجلس برسانند.

اما با ادامه اختلاف‌های مجلس و شورای نگهبان و درخواست چاره‌جویی از جانب مقامات کشور، آیت‌الله خمینی در تاریخ در تاریخ ۱۷ بهمن ۱۳۶۶ فرمان تاسیس مجمع تشخیص مصلحت نظام را برای رسیدگی به چنین اختلاف‌هایی، صادر کرد.

عضویت و ریاست مجمع تشخیص به عهده چه کسانی بوده است؟

این نهاد از آغاز شکل‌گیری تاکنون شش دوره را پشت سر گذاشته است.

در دوره نخست شکل‌گیری مجمع تشخیص مصلحت که با فرمان آیت‌الله خمینی در سال ۱۳۶۶ آغاز به کار کرد، علاوه بر فقهای شورای نگهبان، آیت‌الله خامنه‌ای به عنوان رییس جمهور وقت، هاشمی رفسنجانی به عنوان رییس مجلس وقت، موسوی اردبیلی به عنوان رییس شورای عالی قضایی، میرحسین موسوی به عنوان نخست وزیر موقت عضو این مجمع بودند.

ریاست دوره اول بر عهده علی خامنه‌ای بوده است و در طول پنج دوره بعدی پس از رسمی شدن مجمع، اکبر هاشمی رفسنجانی ریاست این نهاد را بر عهده داشته است.

در همه ادوار مجمع تشخیص مصلحت، فقهای شورای نگهبان و روسای سه قوه از اعضای حقوقی ثابت این مجمع بوده‌اند.

مجمع تشخیص مصلحت چه وظایفی بر عهده دارد؟

پس از بازنگری قانون اساسی در سال ۱۳۶۸، مجمع تشخیص مصلحت به عنوان یک نهاد تکمیلی در نظام جمهوری اسلامی با وظایفی وارد قانون اساسی شد. این وظایف به استناد بندهای قانون اساسی به ترتیب زیر هستند:

علاوه بر این وظایف آیت‌الله خامنه‌ای در سال ۱۳۷۹ ، نظارت بر حسن اجرای سیاست های کلی نظام را بر عهده مجمع تشخیص گذاشت و در عین حال، آن را موظف به پیشنهاد یک سازوکار مشخص برای انجام این کار کرد.

مجمع در اجرای این فرمان، "مقررات نظارت بر حسن اجرای سیاست‌های کلی نظام" را به رهبر پیشنهاد داد و آیت‌الله خامنه‌ای نیز، آن را در ۲۰ شهریور ۱۳۸۴ برای اجرا ابلاغ کرد.

مجمع تشخیص مصلحت در چه مواردی وارد عمل شده است؟

یکی از آخرین اقدام‌های مجمع تشخیص، پیشنهاد سیاست‌های کلی انتخابات به رهبر ایران بود. در مهرماه ۱۳۹۵ آیت الله خامنه ای، با تغییر بخش هایی از مصوبه مجمع تشخیص مصلحت نظام در مورد انتخابات، سیاست های کلان انتخاباتی جمهوری اسلامی ایران را برای اجرا ابلاغ کرد.

در اواخر آذر ۱۳۹۵ نیز اکبر هاشمی رفسنجانی از فرمان رهبر جمهوری اسلامی در مورد بازنگری مجمع در "سیاست های کلی نظام" خبر داده بود.

قانون اساسی ایران، رهبر را موظف کرده که "تعیین سیاست‌های کلی نظام جمهوری اسلامی ایران" را "پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام" انجام دهد.

نقش مجمع تشخیص در نظام جمهوری اسلامی چیست؟

در طول دوران فعالیت مجمع تشخیص نظام، بحث‌های زیادی در مورد ضرورت وجود این نهاد و جایگاه آن در نظام جمهوری اسلامی مطرح شده است.

از جمله این موارد می‌توان به اختلاف رییس جمهور با مجمع تشخیص مصلحت در دوران ریاست جمهوری احمدی‌نژاد اشاره کرد. آقای احمدی نژاد در نامه ای که در ماه بهمن ۱۳۸۹ در اختیار نمایندگان مجلس ایران قرار داده شده بود، مجمع تشخیص مصلحت نظام را به نقض قانون اساسی و "مخدوش کردن روند مدیریت کشور " متهم کرده و از روسای قوه قضاییه و مجلس به دلیل آنچه " همراهی " با مجمع تشخیص مصلحت خوانده انتقاد کرده بود.

در جوابیه مجمع تشخیص علاوه بر ارجاع به فرمان آیت‌الله خمینی در تاسیس مجمع تشخیص به اصل ۱۱۲ قانون اساسی اشاره شده بود که در آن آمده: "در این اصل آمده است: 'مجمع تشخیص مصلحت نظام برای تشخیص مصلحت در مواردی که مصوبه‌ مجلس شورای اسلامی را شورای نگهبان، خلاف موازین شرع یا قانون اساسی بداند و مجلس با در نظر گرفتن مصلحت نظام، نظر شورای نگهبان را تأمین نکند و مشاوره در اموری که رهبری به آن ارجاع می‌دهد و سایر وظایفی که در این قانون ذکر شده است، به دستور رهبری تشکیل می‌شود. اعضای ثابت و متغیر این مجمع را مقام رهبری تعیین می‌نماید. مقررات مربوط به مجمع، توسط خود اعضاء تهیه و تصویب و به تأیید مقام رهبری خواهد رسید. ' "