بودجه در تحریم؛ شش سوال درباره دخل و خرج دولت ایران در سال ۱۳۹۸

حجم لایحه بودجه سال ۱۳۹۸ ایران، نسبت به بودجه تصویب شده پارسال، ۴۰ درصد افزایش یافته و به ۱۷۰۳ هزار میلیارد تومان رسیده است. البته بودجه عمومی دولت نسبت به پارسال تغییر چندانی نکرده و تنها هشت درصد افزایش یافته است.

تحریم‌های آمریکا سوالات زیادی درباره بودجه سال آینده مطرح می‌کند. چرا حجم بودجه در این شرایط افزایش یافته است؟ آیا دولت می‌تواند منابع لازم را برای بودجه خود را تامین کند؟

در ادامه این گزارش تلاش شده به این سوال و سوالات اساسی دیگر در مورد لایحه بودجه پاسخ داده شود.

دخل و خرج دولت در سال آینده چقدر است؟

بودجه دولت ایران از دو بخش "بودجه عمومی" و "بودجه شرکت‌های دولتی،‌موسسات غیر انتفاعی وابسته به دولت و بانک‌ها" تشکیل شده است.

از این بین "بودجه عمومی" همان بخشی از بودجه است که به عنوان دخل و خرج دولت و دستگاه‌های دولتی شناخته می‌شود. بودجه عمومی دولت در لایحه پیشنهادی ۱۳۹۸، برابر با حدود ۴۰۸ هزار میلیارد تومان است. بخش بزرگ‌تر بودجه یعنی حدود ۱۲۷۵ هزار میلیارد تومان،‌ مربوط به شرکت‌های دولتی است که حجم آن را همان‌ شرکت‌ها یا بانک‌ها تعیین و به دولت اعلام می‌کنند. دولت معمولا نیازی به تامین منابع شرکت‌هایش ندارد،‌ مگر آنکه کسری یا بحرانی به وجود بیاد. نمودار زیر بودجه عمومی و بودجه شرکت‌های دولتی را در پنج سال اخیر مقایسه می‌کند.

در بودجه عمومی،‌درآمدها برابر با هزینه‌ها محاسبه می‌شود. یعنی دولت همانقدر که برآورد کرده در‌می‌آورد،‌ برایش هزینه هم در نظر گرفته است. البته در واقعیت احتمال کسری بودجه وجود دارد.

درباره کسری بودجه ایران بیشتر بخوانید: کسری بودجه بی‌سابقه دولت ایران؛ چالش‌های دولت در نیمه دوم سال ۹۷

آیا دولت واقعا حجم بودجه را در دوران تحریم افزایش داده است؟

اگر کل بودجه را در نظر بگیریم،‌ همانطور که نمودار زیر نشان می‌دهد، حجم ‌بودجه امسال از سال ۱۳۹۰ بیشترین جهش را نسبت به سال قبلش داشته است. البته به دلیل افزایش تند تورم در ماه‌های اخیر، بخش عمده این افزایش ۴۰ درصدی بی‌اثر خواهد شد.

یعنی با آنکه رقم بودجه افزایش قابل توجهی داشته،‌ اما در عین حال صندوق بین‌المللی پول تورم سال آینده ایران را ۳۹/۲ درصد برآورد کرده که با در نظر گرفتن این پیشبینی،‌ بخش عمده بودجه افزایش یافته سال آینده صرف مقابله با تورم خواهد شد و در عمل حجم واقعی بودجه نسبت به پارسال تغییر چشمگیری نخواهد داشت. این نکته هم قابل توجه است که بیشتر افزایش در بودجه شرکت‌های دولتی ایجاد شده است که در برابر تورم حساس‌تر هستند.

درباره تورم در ایران بیشتر بخوانید:تحریم ایران؛ نرخ تورم در ایران بالاخره چقدر است؟

نمودار زیر، تورم سالانه را با درصد تغییر بودجه در ده سال اخیر مقایسه می‌کند. با این توضیح که رقم تورم سالانه برای ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ پیشبینی صندوق بین‌المللی پول و باقی رقم‌ها از بانک مرکزی ایران است.

دولت درآمد نفت را در سال آینده چقدر پیش‌بینی کرده است؟

نفت مهمترین منبع درآمد دولت ایران است و در عین حال فروش نفت به خاطر تحریم‌های آمریکا محدود شده است. به همین دلیل هم برآورد دولت از درآمد نفت شاید مهمترین بخش بودجه سال آینده باشد.

پیشبینی دولت از درآمد نفت و فرآورده‌های نفتی حدود ۱۴۳ هزار میلیارد تومان (یا ۱۴۳ تریلیون تومان) است. دولت برای کسب این درآمد،‌ نیاز به برآورد دو تغیر دارد: برآورد قیمت هر بشکه نفت در بازار و برآورد متوسط فروش روزانه نفت. همچنین دولت باید نرخ تبدیل دلار به ریال را هم تعیین کند تا درآمد فروش دلاری نفت، به ریال تبدیل شود و هزینه‌های داخلی پرداخت شود.

در جدول زیر دو سناریو محاسبه شده است. اگر دولت بتواند با وجود تحریم‌ها روزی یک میلیون بشکه نفت بفروشد،‌ با فرض اینکه متوسط قیمت نفت در سال‌آینده ۶۵ دلار در بشکه باشد،‌ باید نرخ رسمی دلار را به بالای شش هزار تومان ببرد.

اما اگر بتواند به طور متوسط روزی یک میلیون و ۴۴۰ هزار بشکه نفت بفروشد،‌ می‌تواند دلار ۴۲۰۰ تومانی را حفظ کند.

مشخص نیست که در برنامه‌های دولت ایران برای سال آینده چه رقم‌هایی پیشبینی شده است،‌ اما یکی از مشکلات اساسی پیش رو،‌دست یافتن به پول نفت صادر شده است که با وجود تحریم‌های آمریکا اگر ناممکن نباشد،‌ بسیار دشوار و پر هزینه‌ خواهد بود. این احتمال هست که دولت مجبور شود به دادوستد پایاپای روی بیاورد که در این صورت تامین ارز در بازار داخلی و حتی تامین منابع بودجه دشوار می‌شود.

تحریم‌های آمریکا تا چه حد بر پیش‌بینی دولت از درآمد نفت اثر داشته است؟

سوال بالا را می‌توان به این عبارت ترجمه کرد: "آیا دولت خود را آماده تحریم نفت کرده است؟" پاسخ را باید در مقایسه با سال‌های قبل به دست آورد.

با این توضیح مهم که همه پول صادرات نفت به جیب دولت نمی‌رسد. حدود ۱۴/۵ درصد از درآمد نفت به شرکت نفت ایران بابت هزینه‌های تولید نفت و پروژه‌های نفتی می‌شود. ۳۲ درصد هم طبق قانون باید سهم صندوق توسعه ملی شود. اما برای آنکه تصویری کلی داشته باشیم و با توجه به اینکه ایران در شرایط بحرانی است،‌ این رقم‌ها را از درآمد کم نمی‌کنیم.

نمودار زیر،‌ درآمد سالانه نفت ایران را نشان می‌دهد. رقم‌ها را تا سال ۱۳۹۶ بانک مرکزی ایران اعلام کرده است. برای سال‌های ۱۳۹۷و ۱۳۹۸ رقم پیشبینی شده در بودجه را قرار داده‌ایم.

این نمودار نشان می‌دهد که پیشبینی درآمد نفت نسبت به پارسال حدود ۵۳ درصد کاهش یافته یا به عبارتی نصف شده است. البته در این محاسبه، قیمت فروش نفت ایران ۶۵ دلار در هر بشکه پیشبینی شده است.

درآمدهای دولت از چه منابعی تامین می‌شود؟

عمده درآمدهای دولت ایران،‌ از مالیات و فروش نفت (از جمله فرآورده‌های نفتی و مقدار اندکی گاز صادراتی) است. نمودار دایرهای زیر سهم تصویری روشن از درآمدهای دولت به دست می‌دهد.

این نمودار اهمیت درآمد نفت را برای دولت نشان می‌دهد. یکی دیگر از نکات این نمودار، نیاز دولت به قرض ۵۱ هزار میلیارد تومانی (تریلیون تومانی) است. در لایحه بودجه پیشبینی شده که این پول از فروش اوراق مشارکت و دارایی‌های مالی دیگر تامین شود البته قرض بخش عمده این بخش است اما برای ساده‌تر شدن کل این بخش را قرض کردن دولت در نظر گرفته‌ایم.

وضع بودجه پرداخت یارانه‌های نقدی چطور است؟

در لایحه بودجه سال آینده، حدود ۴۳ هزار میلیادر تومان برای پرداخت یارانه نقدی و غیر نقدی خانوارها در نظر گرفته شده است. این رقم نسبت به پارسال افزایش داشته و بعید به نظر می‌رسد که دولت در شرایط اقتصادی فعلی قصد کاهش یارانه‌های نقدی را داشته باشد.

البته در بخشی از لایحه آمده که استانداران سراسر کشور با هماهنگی وزارت تعاون مجازند یارانه نقدی سه دهک بالای درآمدی را حذف کنند اما اجباری در این بخش به چشم نمی‌خورد. البته معمولا بودجه مربوط به یارانه و جزئیات آن در مجلس تغییر می‌کند و باید در انتظار تصمیم نهایی نمایندگان بود.