در رسانه‌های آمریکا؛ آیا خطبه اخیر نماز جمعه مکه نشانه شتاب عربستان برای رابطه علنی با اسرائیل است؟

دونالد ترامپ در حالی برقراری روابط میان اسرائیل و امارات متحده عربی و بحرین را موفقیتی بزرگ در کارنامه سیاست خارجی خود جلوه می‌دهد که بسیاری از ناظران به میزان اثربخشی آن در برقراری صلح در خاورمیانه با ملاحظه و تردید نگاه می‌کنند و همزمان توصیه می کنند که باید آن را با پس زمینه رقابت‌های انتخاباتی آمریکا نگاه کرد.

بر همین اساس روزنامه‌نگاران عرب‌تبار در رسانه‌های آمریکا این رویدادها را در کنار مسایل داخلی آمریکا و بحران سیاسی در اسرائیل ارزیابی کرده‌اند و برخی هم آن را با خوش‌بینی سرآغاز سلسله حرکات دومینویی دانسته‌اند که انتهایش به ریاض ختم می‌شود.

در این میان، خطبه‌های نماز جمعه چند روز پیش در مسجد الحرام، بزرگترین مسجد جهان اسلام و قبله مسلمانان هم از نظر این روزنامه‌نگاران دور نمانده و توصیه عبدالرحمن السدیس، امام جمعه مسجدالحرام و از مهم‌ترین چهره‌های مذهبی عربستان سعودی به پرهیز از نگرش "احساسی و غضب آلود به یهودیان"، به سرعت توجه کسانی که تاریخچه خطبه‌های او را می‌دانستند جلب کرده است.

امام جمعه مسجدالحرام، 'خانه خدا'، چه گفته؟

مروا راشد و عزیز الیعقوبی در گزارشی مشترک که روز سه‌شنبه، ۱۵ سپتامبر، برای خبرگزاری رویترز تهیه کرده‌اند از ملایم شدن لحن عربستان در مواجهه با اسرائیل به عنوان نشانه‌ای مهم از تاثیرات برقراری رابطه میان اسرائیل و امارات و بحرین نوشته‌اند و سخنان عبدالرحمن السدیس، امام جمعه سرشناس مسجداالحرام را هم گواهی بر این ارزیابی دانسته‌اند.

"وقتی یکی از سرشناس‌ترین روحانیون عربستان سعودی به مسلمین توصیه کرد که از 'احساسات تند و غضب‌آلود' علیه یهودیان پرهیز کنند، سخنان او نشانه تغییر لحن در کسی بود که پیش‎‌تر به هنگام حرف زدن درباره وضعیت فلسطینی‌ها اشک می‌ریخت... السدیس کسی است که قبلا برای پیروزی فلسطینیان بر یهودیان که او اشغالگر و متجاوز خوانده بود، به حالت گریان دعا می‌کرد اما در نماز جمعه ۵ سپتامبر به نمازگزارانی که پای منبر او نشسته بودند از مهربانی حضرت محمد با همسایگان یهودی خود مثال آورد" و این بحث را پیش کشید که احتمالا پیامبر اسلام بهترین راه برای مسلمان کردن یهودیان را 'خوب رفتار کردن' با آنها می‌دانسته است".

البته دو خبرنگار رویترز در ریاض اذعان کرده‌اند که کسی منتظر نیست که عربستان سعودی در آینده نزدیک بخواهد دنباله روی امارات و بحرین شود اما "اظهارات عبدالرحمن السدیس که از سوی ملک سلمان، پادشاه عربستان منصوب شده و بازتاب دهنده مواضع دربار سعودی است" می‌تواند نشانه مهمی از تغییر علنی مواضع عربستان در برابر رابطه با اسرائیل باشد "رویکردی که در نیم قرن گذشته بسیار حساس و غیرقابل تصور" می‌نمود.

مارک اون جونز، محقق موسسه مطالعات اسلامی و دنیای عرب در دانشگاه اگزتر بریتانیا به رویترز گفته: "عادی سازی روابط میان امارات و بحرین با اسرائیل می‌تواند به عربستان این شانس را دهد که واکنش افکار عمومی به این تحولات را بسنجد "چون برقراری رسمی رابطه میان عربستان و اسرائیل چالش بسیار بزرگی است برای دربار آل سعود" است که کلیددار کعبه و در کانون توجه جهان اسلام قرار دارد.

"اظهارات یک امام جمعه بانفوذ در حقیقت تلنگری به اذهان عمومی و گامی است برای محک زدن افکار عمومی و بررسی واکنش جامعه عربستان به عادی‌سازی روابط با اسرائیل".

از نظر مروا راشد و عزیز الیعقوبی، گزارشگران رویترز، نباید از کنار توصیه عبدالرحمن السدیس به پرهیز از احساسات تند علیه یهودیان به راحتی گذشت، آن هم در حالی که طی سالیان گذشته او ده‌ها بار به هنگام دعا کردن و نام بردن از مسجدالاقصی اشک ریخته بود.

"خطبه‌های نماز جمعه پنجم سپتامبر مسجدالحرام واکنش‌های متفاوتی برانگیخته است. در حالی که بعضی با دفاع از السدیس گفته‌اند او فقط به آموزه‌های اسلام اشاره کرده است، اما عربستانی‌هایی که عمدتا خارج از این کشور هستند و منتقد حکومت، در شبکه‌های اجتماعی این خطبه را 'خطبه برقراری رابطه با اسرائیل' خوانده‌اند."

علی سلیمان، یکی از چند عربستانی که در یکی از مراکز خرید ریاض با رویترز تی‌وی مصاحبه کرده به این خبرگزاری گفته: "این مساله‌ای است که هضم آن راحت نیست... اسرائیل یک کشور متجاوز است و فلسطین را اشغال کرده و فلسطینیان را از خانه‌هایشان بیرون رانده."

توافق اسرائیل با بحرین؛ چشم بستن دوباره آمریکا به نقض حقوق‌بشر

نورا عریقات، وکیل حقوق بشری آمریکایی-فلسطینی در یادداشتی که برای شبکه ان‌بی‌سی آمریکا نوشته برقراری روابط سیاسی میان اسرائیل و امارات و بحرین که دونالد ترامپ "پیمان تاریخی صلح" در خاورمیانه خوانده را در خدمت اقتدارگرایی و سرکوب معترضان در بحرین دانسته است.

خانم عریقات که موسس مرکز مطالعات سیاسی عرب در شهر واشنگتن دی‌سی هم هست نوشته: "هر چند ترامپ ممکن است در آستانه انتخابات بخواهد چند پوئنی تحت عنوان رهبر صلح‌آور برای خودش منظور کند اما در حقیقت این توافق چیزی نیست مگر تقویت ارکان تسلیحاتی، اقتصادی و دیپلماتیک حکومتی که سرکوب‌گر جنبش‌ دموکراسی‌خواه و جویای آزادی بحرین است... امارات در سایه برقراری روابط با اسرائیل اکنون قرار است از آمریکا تسلیحات پیشرفته نظامی چون پهپاد و جنگنده فوق پیشرفته اف ۳۵ خریداری کند و بحرین هم (همسو با ابوظبی) به دنبال تحکیم نیروی دفاع هوایی خود است. این دو کشور در حالی به دنبال جلب حمایت و همکاری نظامی با ارتش‌های برتر و قوی هستند که بهبود روابط دیپلماتیک آنها (با آمریکا و اسرائیل) به آنها نوعی مصونیت در برابر نقض گسترده حقوق بشر و نادیده گرفتن قوانین جنگی را اعطاء خواهد کرد."

در ادامه این یادداشت خانم عریقات به وضعیت حقوق بشر و سرکوب اعتراضات در بحرین به عنوان شاهدی بر استدلال خود پرداخته است.

"عفو بین‌الملل در حد فاصل ژوئن ۲۰۱۷ تا ژوئن ۲۰۱۸ دست کم ۱۶۹ مورد از احضار، بازجویی، تعقیب، زندانی‌کردن و ممنوع السفرکردن مخالفان دولت بحرین یا اعضای خانواده آنها را ثبت کرده است (کشوری که اکثریت جمعیت آن شیعه است اما تحت حکمرانی سنی‌هاست). تنها در یکی از این موارد، در ماه مه ۲۰۱۷، مقام‌های دولت بحرین ابتسام السایق، فعال حقوق بشری در بحرین را بازداشت و شکنجه کردند و در حالی که چشمانش را بسته بودند او را مورد ضرب و جرح و آزار جنسی قرار دادند."

این فعال حقوق بشری همچنین به مشارکت بحرین در ائتلاف به سرکردگی عربستان در جنگ یمن اشاره کرده و حکومت این کشور را همچون ریاض مسئول "کشتار غیرنظامیان و فاجعه انسانی در این کشور" که در گزارش‌های متعدد سازمان ملل متحد به آن اشاره شده، دانسته است.

او همچنین اسرائیل که مدعی برخورداری از بهترین نظام دموکراتیک در منطقه است را به علت نادیده گرفتن مسایل حقوق بشری در بحرین متهم کرده و برقراری رابطه میان اسرائیل و بحرین را چراغ سبز بنیامین نتانیاهو برای ادامه سرکوب اعتراضات مردم بحرین دانسته است.

گامی بزرگ برای پایان دادن به تقابل اعراب و اسرائیل

در مقابل نظر کسانی چون نورا عریقات، مایکل اورن، سفیر سابق اسرائیل در آمریکا که هم اکنون عضو پارلمان اسرائیل و همچنین قائم مقام دفتر نخست وزیری این کشور است در یادداشتی که برای شبکه خبری سی‌ان‌ان فرستاده توافق روز سه‌شنبه امارات و بحرین با اسرائیل در کاخ سفید را گامی بسیار بزرگ در استقرار صلح در خاورمیانه ارزیابی کرده است.

"این می‌تواند آغازی بر پایان تعارضی باشد که در ۷۰ سال گذشته در کنار نفت و افراطی‌گرایی اسلامی، نماد معناگر امنیت در خاورمیانه بوده است... ایران و عراق ۸ سال جنگیدند. در لبنان ۱۵ سال جنگ داخلی بود. در مراکش، لیبی و مصر هم جنگ و تخاصم وجود داشته اما همیشه وقتی واژه بحران خاورمیانه پیش آمده منظور مشکل اسرائیل و ۲۲ کشور عرب {بر سر مساله فلسطین} بوده است. به همین ترتیب هم هرگاه سخن از صلح خاورمیانه آمده منظور خاتمه دادن به تخاصم سوریه و ترکیه یا عربستان و قطر نبوده بلکه مقصود تلاش‌ها برای پایان بخشیدن به تعارض میان اسرائیل و اعراب بوده است. تعارضی که سال‌هاست تقریبا در تمامی دانشگاه‌های جهان تاریخ آن تدریس می‌شود".

از نظر سفیر سابق اسرائیل در آمریکا اکنون با امضای توافق میان امارات و بحرین به عنوان سومین و چهارمین کشورهای اتحادیه عرب که با اسرائیل رابطه برقرار می‌کنند، موازنه قدرت در خاورمیانه به طرز تاریخی متحول خواهد شد.

"در گذشته، کشورهای عرب برای محافظت از خود به دنبال کسب حمایت آمریکا بودند اما اکنون که آمریکا بسیار کمتر به نفت خاورمیانه وابسته است و از دو جنگ بی‌فرجام و ناموفق در این منطقه هم خسته شده، واشنگتن آماده ترک منطقه می‌شود و این موجب شده چند کشور عرب، به ویژه آنها که در حاشیه خلیج‌ {فارس} هستند احساس ‌کنند چاره‌ای ندارند جز این که به سوی یک ابرقدرت دیگر منطقه که آنها را تهدید نمی‌کند گرایش یابند- به ویژه آن یکی که وعده کمک نظامی و دفاعی هم می‌دهد."

قائم مقام دفتر نخست‌وزیری اسرائیل در یادداشت روز سه شنبه، ۱۵ سپتامبر خود همچنین قدرت گرفتن ایران و ترکیه طی چند سال اخیر را عامل شتاب دهنده دیگری برای تمایل کشورهای عرب به سوی اسرائیل دانسته است.

مایکل اورن با اشاره به دستاوردها و کاستی‌های سه توافق صلح قبلی یعنی کمپ دیوید که جیمی کارتر، رئیس جمهور وقت آمریکا در اواخر دهه ۷۰ آن را میان اسرائیل و مصر جاری کرد؛ ۱۵ سال پس از آن که بیل کلینتون میان اردن و اسرائیل توافقی مشابه برقرار کرد؛ و آخرین آنها که در اسلو نروژ - در دهه ۹۰ - باز هم بیل کلینتون میان فلسطینیان و اسرائیل به وجود آورد به این نتیجه رسیده که توافق جدید با امارات و بحرین که هر دو روابط بسیار نزدیکی با عربستان دارند می‌تواند اهمیت بیشتری داشته باشد.

"نتیجه همه این محاسبات و تاریخچه تلاش‌ها برای صلح خاورمیانه حالا به اینجا رسیده که نه تنها اسرائیل با امارات رابطه برقرار کرده که با بحرین هم توافق مشابهی امضاء کرده است؛ کشوری که متحد بسیار نزدیک عربستان است. حمایت ضمنی عربستان از این توافق‌ها و این که ریاض نسبت به اجازه عبور پروازهای اسرائیل به مقصد این دو کشور از آسمان خود ابراز تمایل کرده، همه نشان دهنده این است که تعارض میان اعراب و اسرائیل رو به اتمام است... پس از بحرین و امارات هم احتمالا نوبت به عمان، سودان و مراکش خواهد رسید... شاید هم اگر لبنان با مشکل حزب الله و ایران دست به گریبان نبود، این کشور هم به پیوستن به این حرکت تمایل نشان می‌داد."

'گامی بزرگ اما نه مستحق جایزه صلح نوبل'

فرد کاپلان در نشریه اسلیت (The Slate) نوشته برقراری روابط دیپلماتیک میان اسرائیل و امارات و بحرین در حالی که یک "اتفاق بسیار مهم" است اما یک "پیمان صلح" که معماران آن را (همچون انورسادات به علت کمپ دیوید) شایسته صلح نوبل کند نیست.

"این یک پیمان صلح نیست چون نه امارات و نه بحرین با اسرائیل در حال جنگ نبودند. در حقیقت، این کشورها سال‌هاست که در خفا با هم روابط دیپلماتیک و تجاری دارند. با این حال، عادی‌سازی روابط میان امارات و بحرین با اسرائیل یک گام بزرگ است. آنها در پایتخت‌های یکدیگر سفارت تاسیس خواهند کرد. مسیرهای هوایی و تجاری برقرار خواهند کرد. اطلاعات امنیتی مبادله خواهند کرد و اسرائیل محصولات پیشرفته عرصه فناوری خود راه به امارات و بحرین خواهد داد و دربرابر این دو کشور هم منابع غنی انرژی و بازار خود را به روی اسرائیل باز خواهند کرد."

"در این میان بازنده بزرگ فلسطینیان هستند. برای بیش از نیم قرن کشورهای عرب اسرائیل را به رسمیت نمی‌شناختند چرا که آن را مشروط می‌کردند به حل مساله فلسطینیان و تشکیل کشور مستقل فلسطینی. اما حالا امارات و بحرین علنا می‌گویند ما دیگر اهمیتی به مساله فلسطین نمی‌دهیم."

این که بعد از ۷۰ سال، کشورهای عربی از بن‌بست‌ و گره‌کور بحران فلسطینیان و اسرائیل خسته شده‌اند و یا این که قدرت گرفتن ایران و ترکیه در منطقه در کنار تمایل آمریکا برای ترک خاورمیانه علت تمایل آنها به علنی کردن روابط با اسرائیل شده است، موضوعی است که در یکی دو هفته گذشته بسیاری از تحلیل‌گران آمریکایی به آن پرداخته‌اند و حالا با توجه به "نرمش" در لحن خطیب جمعه مسجدالحرام، به نظر می‌رسد این گفتمان در قلب "قبله مسلمانان" جهان هم حامیان جدی پیدا کرده است.

اما همزمان برخی ناظران توصیه می‌کنند که همه این تحولات را باید در قاب انتخابات ریاست جمهوری آمریکا هم دید. به قول کریم سجادپور، تحلیلگر مسایل ایران در آمریکا، در کنار نقش ایران در "آشتی دادن" کشورهای عربی و اسرائیل، امضای توافق‌نامه‌ها و برقراری روابط میان امارات و بحرین را باید همسو با رسم قدیمی دونالد ترامپ دانست که "نام و آرم تجاری ترامپ را بر سر در برجی که ساخت و احداث آن قبلا (با سرمایه و توسط دیگران) به اتمام رسیده" نصب می‌کند.