فلسطینی‌ها در اتحادیه عرب شکست خوردند: امارات محکوم نشد

نشستی که قرار بود با تنفس مصنوعی، ابتکار صلح سال ۲۰۰۲ اعراب و اسرائیل را از مرگ حتمی نجات دهد، عملا به نشانه‌ای دیگر از به گل نشستن بیش از پیش این طرح تبدیل شد.

نشست وزرای امور خارجه اتحادیه عرب که روز چهارشنبه برگزار شد، به هیچ نتیجه روشنی در مناقشه‌ای که به خاطر توافق صلح امارات شکل گرفته دست نیافت و نشان داد که فلسطینی‌ها بیش از هر زمان دیگری در رویارویی‌شان با اسرائیل، حمایت برخی "برادران" عربشان را از دست داده‌اند.

بحران طرح صلح اعراب برای فلسطینی‌ها تازه نیست. از زمان تصویب رسمی این طرح در اتحادیه عرب حدود ۱۸ سال گذشته و چشم‌انداز قابل اعتنایی از به نتیجه رسیدن کوچکترین خواسته‌های این طرح وجود ندارد. اما آنچه اخیرا بار دیگر مرگ مغزی این طرح را به یاد سیاست بین‌الملل آورد، توافق صلح اسرائیل و امارات متحده عربی بود که کاملا برخلاف شرط‌های از پیش تعیین شده کشورهای عربی صورت گرفت.

بیشتر بخوانید:

فلسطینی‌ها توافق صلح امارات و اسرائیل را خنجری توصیف کردند که از پشت به آنها زده شده. آنها همچنین از اتحادیه عرب درخواست کردند که یک نشست اضطراری برگزار کند؛ با این هدف که کشورهای عربی به شکل یکپارچه این اقدام امارات را محکوم کنند.

در حال حاضر، موضع اصولی تشکیلات خودگردان فلسطینی در برابر اسرائیل، درخواستهای کلیدی طرح صلحی است که ملک عبدالله پادشاه سابق عربستان، در زمانی که هنوز ولیعهد بود ارائه کرد. از آنجا که محتوای این طرح در اتحادیه عرب تصویب شده، این انتظار وجود داشت که همین اتحادیه از آن حمایت کند.

اما نه تنها مخالفت برخی کشورهای عربی موجب شد تا نشست اضطراری برگزار نشود، بلکه حواشی نشست روز چهارشنبه وزرای امور خارجه این اتحادیه (که یک نشست خارج از برنامه نبود) هم به نتیجه مورد نظر فلسطینی‌ها ختم نشد. برعکس، این نشست و حواشی آن نشان داد که شکاف میان کشورهای عربی بر سر مساله فلسطین از هر زمان دیگری عمیق‌تر است.

اتحادیه عرب با اختلافات شدید میان اعضایش بیگانه نیست. کشورهای عربی همواره در مقاطع مختلف رویکردهای متفاوتی به سیاست بین‌الملل دارند و در این اتحادیه نیز یک رقابت همیشگی برای زورآزمایی سیاسی و به کرسی نشاندن مواضع وجود دارد. با این حال اتحادیه عرب در مساله فلسطین به ویژه در دهه‌های اخیر سعی کرده تا دستکم ظاهر بیرونی را حفظ کند و موضعی واحد در برابر اسرائیل به نمایش بگذارد.

ابتکار صلحی که در سال ۲۰۰۲ در این اتحادیه به عنوان موضع واحد کشورهای عربی تصویب شد، در واقع یک پیروزی سیاسی قابل اعتنا در شکل‌دهی استراتژی سیاست خارجی اعراب محسوب می‌شد. اتحادیه عرب در نهایت هیچ کنترلی بر سیاست خارجی کشورهای عضو ندارد و هرگز از یک سازمان بین‌دولتی نه چندان متحد فراتر نرفته. اما بر اساس این طرح همه اعضا پذیرفتند که عادی‌سازی روابط با اسرائیل را به استقلال فلسطین مشروط کنند. (طبیعتا شروط این طرح شامل مصر و اردن که پیشتر روابطشان را با اسراییل عادی کرده بودند نمی‌شد. سران هر دو کشور نیز در نشست سال ۲۰۰۲ شرکت نکردند.)

این طرح صلح متنی بسیار کوتاه دارد، اما به دقت پیش‌شرط‌های اعراب برای عادی‌سازی روابط در آن قید شده: پایان اشغال فلسطین و تشکیل کشور فلسطین در چارچوب مرزهای ۱۹۶۷، به پایتختی بیت‌المقدس شرقی، و حل مساله آوارگان فلسطینی به شکل عادلانه. بر اساس این طرح کشورهای عربی اعلام کردند که بعد از این اتفاقات، مناقشه اعراب و اسراییل را تمام شده تلقی خواهند کرد و همگی اسرائیل را به رسمیت خواهند شناخت. اما تا آن روز هیچ کدامشان حاضر نیستند که روابطشان را با اسراییل عادی کنند.

علت اینکه حالا فلسطینی‌ها احساس می‌کنند امارات از پشت به آنها خنجر زده، در واقع نقض این طرح صلح و عملا بی‌اعتبار کردن بیش از پیش آن است. ضمن اینکه وقتی یکی از اعضا این‌چنین پیش‌‌شرط‌های تعیین شده در اتحادیه عرب را نادیده بگیرد، راه برای اینکه کشورهای بیشتری به این طرح صلح و شروطش پشت کنند، باز می‌شود؛ اتفاقی که با گمانه‌زنی درباره احتمال توافق‌های مشابه میان کشورهایی مانند سودان، بحرین و عمان با اسرائیل، از همیشه محتمل‌تر شده است.

وقتی فلسطینی‌ها دیدند که اتحادیه عرب حاضر نیست در نشستی اضطراری در برابر توافق امارات موضع بگیرد، چاره‌ دیگری نداشتند جز اینکه صبر کنند تا در نخستین نشست برنامه‌ریزی شده، مساله را مطرح کنند. آنها پیش‌نویس قطعنامه‌ای را تهیه کردند که در آن به شکل مستقیم نام امارات ذکر شده بود و توافق اخیر نیز محکوم شده بود. اما ظاهرا حتی همین قطعنامه هم بسیار خوش‌بینانه‌تر از آنچه فلسطینی‌ها به دنبالش بودند نوشته شده بود.

پیش‌نویس پیشنهادی فلسطینی‌ها حتی قبل از رسیدن به نشست روز چهارشنبه برای بررسی در سطح وزرای خارجه، با مخالفت جدی بحرین روبه‌رو شد و در نطفه خفه شد. در منطقه خلیج فارس، نه فقط امارات بلکه بحرین و عمان و قطر، هر سه روابط غیررسمی دوستانه‌ای با اسرائیل دارند و اگر چشمشان را بر روی مساله فلسطین ببندند، منافع مهمی نیز (چه از نظر اقتصادی و چه از نظر سیاسی و امنیتی) در روابط همه جانبه با اسرائیل خواهند داشت.

فلسطینی‌ها نه تنها ناچار شدند که قید قطعنامه ضد اماراتی را بزنند، بلکه ۲۴ ساعت قبل از نشست، خبرگزاری رسمی تشکیلات خودگردان فلسطینی - وفا - گزارش داد که محمود عباس، با هرگونه توهین به نمادهای کشورهای عربی از جمله امارات مخالفت کرده و گفته چنین توهین‌هایی را نمی‌پذیرد.

در نهایت دیپلماتهای فلسطینی، پیش‌نویس جدیدی تهیه کردند که به شکل قابل ملاحظه‌ای لحن آن تغییر کرده بود. در این پیش‌نویس دیگر از محکوم کردن امارات خبری نبود. بخشهای مربوط به لزوم مقابله با امارات نیز از پیش‌نویس حذف شد. در عوض قطعنامه پیشنهادی به به تلاشی تبدیل شد تا طرح صلح سال ۲۰۰۲ از یادها نرود.

به نوشته خبرگزاری رویترز که ساعتی پیش از جلسه چهارشنبه به پیش‌نویس دست یافت، در این متن تاکید شده بود که توافق صلح امارات و اسرائیل به معنای "پایان توافق نظر اعراب بر سر مساله فلسطین نیست" و "کارزار فلسطینی‌ها، کارزار سراسر ملت عرب است".

فلسطینی‌ها با این متن و البته دلی پر از دیگر کشورهای عربی در جلسه روز چهارشنبه شرکت کردند. ریاض المالکی، وزیر خارجه فلسطینی، در سخنرانی‌اش به صراحت گلایه‌هایش را از کشورهای عربی بیان کرد و به همه یادآوری کرد که اتحادیه عرب حاضر نشد نشستی اضطراری درباره این موضوع برگزار کند.

او همچنین گفت که اگر اتحادیه عرب با توافق امارات و اسرائیل مخالفت نکند، "اینگونه به نظر خواهد رسید که اتحادیه عرب از این توافق حمایت می‌کند، یا با آن همکاری می‌کند، یا دستکم در تلاش است تا آن را لاپوشانی کند"؛ یعنی مرگ کامل طرح صلح سال ۲۰۰۲.

و در نهایت همین اتفاق هم افتاد. وقتی این نشست ویدئویی در روز چهارشنبه به پایان رسید، نتیجه نهایی این بود که اعضا بر سر متن طرح پیش‌نویس اصلاح‌شده از سوی فلسطینی‌ها هم توافق نظر ندارند؛ اتفاقی که در نشریه تایمز آف اسرائیل، خودداری اتحادیه عرب از محکوم کردن توافق صلح امارات توصیف شد.

تنها دستاورد دیپلماتیک فلسطینی‌ها از این نشست حمایت ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودی از طرح صلح اعراب بود؛ حمایتی که پیشتر نیز از سوی ریاض اعلام شده بود. با این حال همین عربستان به نخستین پرواز تاریخی اسرائیل-امارات اجازه داد تا از آسمان این کشور عبور کند. و محمد بن سلمان، ولیعهد این کشور پیشتر از تمایلش برای عادی‌سازی روابط کشورش با اسرائیل سخن گفته است.

ضمن اینکه بحرین نیز در سیاست خارجی، از تصمیماتی که مورد تایید ریاض نباشند دوری می‌کند. در حال حاضر که نام بحرین به عنوان یکی از گزینه‌های جدی برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل مطرح است، این گمانه‌زنی نیز شکل گرفته که چنین تصمیمی بدون چراغ سبز عربستان عملی نخواهد شد. به بیان دیگر، عربستان اگرچه فعلا بر سر موضع اصولی خود مبنی بر عدم عادی‌سازی روابط با اسرائیل تا زمان استقلال کامل فلسطین مانده، اما در عمل از نفوذ و قدرتش برای متوقف کردن دیگر متحدانش استفاده نکرده است.

مجموعه این نشانه‌ها، همگی حاکی است که حتی عادی‌سازی روابط کشور مهمی مانند عربستان نیز با اسرائیل، مساله‌ای نیست که غیرممکن به نظر برسد، یا لزوما تا استقلال کامل فلسطین در چارچوب مرزهای ۱۹۶۷ طول بکشد.

وقتی توافق صلح امارات و اسرائیل از سوی دولت دونالد ترامپ اعلام شد، صائب عریقات دیپلمات با سابقه فلسطینی گفت که فلسطینی‌ها قربانی تحولات سیاسی داخلی آمریکا و تلاش برای نگه داشتن دونالد ترامپ در کاخ سفید شده‌اند؛ کنایه‌ای به اینکه هم بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر اسرائیل و هم محمد بن زاید حاکم غیررسمی امارات، به دلیل علاقه‌شان به ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ و مخالفتشان با پیروزی جو بایدن، انگیزه مضاعفی برای اعلام این توافق در این روزها دارند.

اما در عین حال، در چشم‌اندازی فراتر از تحولات کوتاه مدت مانند انتخابات پیش روی آمریکا، آنچه در سطح سازمانی همانند اتحادیه عرب رخ می‌دهد حاکی است که اولویت‌های بسیاری از کشورهای عربی خاورمیانه به دلیل باز ترسیم خط‌کشی‌های ژئوپلتیک منطقه بیش از هر زمانی تغییر کرده است.

توجه قابل ملاحظه به مساله افزایش نفوذ جمهوری اسلامی ایران در منطقه که در دکترین سیاست خارجی چهره‌های نوظهوری مانند محمد بن سلمان یا محمد بن زاید بازتاب داشته، یا تحولاتی مانند رویکرد مستقل قطر در یارکشی‌های منطقه‌ای و همچنین تغییرات گام به گام سیاست خارجی ترکیه در مسیر گسترش نفوذ آنکارا، همه از جمله رخدادهایی هستند که رد اثراتشان بر آنچه در روز چهارشنبه در اتحادیه عرب رخ داد، دیده می‌شود.

فلسطین، چه قربانی انتخابات آمریکا، آنطور که صائب عریقات می‌گوید، و چه قربانی تحولاتی وسیع‌تر مانند همگرایی استراتژیک برخی کشورهای عربی با اسرائیل در برابر ایران، در هر حال بار دیگر این روزها از سوی بسیاری از ناظران خاورمیانه، بازنده اصلی توصیف می‌شود.