بهار عربی: برنده که بود؟ بازنده کیست؟

دولت اسلامی در عراق به دیوار سخت خورده، بشار اسد در سوریه دست بالا را پیدا کرده، مصر دوباره دست نظامیان افتاده، و لیبی هم که در وضعیت هرج‌ومرج کامل است.

پس بهار عربی که می‌گفتند چه شد؟ واقعی بود؟ یا صرفا چند خیزش مردمی بود که گاه به هم ربط داشتند و گاه نه؟

در مقایسه با دگرگونی سیاسی بزرگ قبلی در عرصه جهانی، یعنی زوال نسبتا سریع و بی‌خون‌ریزی مارکسیسم-لنینیسم در اروپای شرقی و مرکزی – که درست بیست و پنج سال پیش رخ داد – تحولات اخیر در خاورمیانه کند و تا حدی بی‌حاصل بوده.

بگذریم که جان صدها هزار نفر را هم گرفته است.

حتی در ژانویه ۲۰۱۱ هم ترکیب "بهار عربی" که یک فرد دانشگاهی در آمریکا به کار برده بود، به نظر نامناسب می‌آمد. بیشتر شبیه یک شعار تبلیغاتی بود. شعاری که به مردم دنیای غرب می‌قبولاند این وقایع چیزی نیست جز قیام مسالمت‌آمیز مردمانی علیه حاکمانی فاسد که سال‌هاست بر مسند قدرت‌اند.

و البته از این عبارت برمی‌آمد که آن نظام‌های کهنه در برابر اراده مردم فروخواهند ریخت.

از قضا اوایل کار به نظر می‌رسید همین‌گونه هم باشد.

از زمانی که طارق الطیب محمد بوعزیزی، دست‌فروش تونسی که از ظلم هر روزه به جان آمده بود، در شهر سیدی بوزید خودش را آتش زد، تا زمانی که دولت تونس سقوط کرد، چند روز بیشتر طول نکشید.

یک ماه از مرگ بوعزیزی نگذشته بود که زین‌العابدین بن‌علی، رئیس‌جمهور وقت تونس، بعد از ۲۳ سال حکومت مستبدانه، به عربستان سعودی گریخت. اندکی بعد در الجزایر، اردن و عمان هم یا دولت عوض شد یا عزم اصلاحات اعلام شد. و کمی بعد علی عبدالله صالح، رئیس‌جمهور یمن، هم ناچار شد پس از ۳۳ سال قدرت را واگذار کند.

آشوب در مصر

تظاهرات میدان تحریر قاهره آن نقطه‌ای بود که بسیاری حس کردند چیزی شبیه به سقوط دیوار برلین در مصر اتفاق می‌افتد.

حسنی مبارک در اندک زمانی سرنگون شد. اما امید به نسخه عربی آنچه در ۱۹۸۹ در اروپای شرقی رخ داد هم چندان دوام نداشت. اخوان‌المسلمین انتخابات را برد و خلاء قدرت را پر کرد. اما خواه‌‌ناخواه توازن شکننده بین دین و اصول حکومت سکولار را هم بر هم زد.

پلیس و ارتش که حامی مبارک و نگهبان سکولاریسم بودند، همچنان قدرت داشتند. در نهایت علیه اخوان‌المسلمین کودتا کردند و کنترل کشور را به‌دست گرفتند. اما شکاف عمیق همچنان وجود دارد.

موضوع این است که برخلاف اروپای سال ۱۹۸۹، این‌جا یک ایدئولوژی سیاسی که کهنه شده باشد و سرنگون شود، نبود. بله، مردم عادی از تونس تا یمن آزادی می‌خواستند. اما قیام‌شان به معنای پررنگ‌ کردن دو اصل متناقض بود: اعتقاد به حفظ سکولاریسم از یک سو، و میل به اجرای اساسی احکام اسلام از سوی دیگر.

نتیجه چه بود؟ دشمنی رام‌نشدنی و خشونت، که در عراق و سوریه مایه ظهور دولت اسلامی (یا داعش) شد، جنبشی مذهبی-سیاسی که از نظر خشونت و ستیزه‌جویی در دوران مدرن بی‌رقیب است.

نخست به نظر می‌رسید بی‌رحمی عجیب‌غریب داعشی‌ها کارگر افتاده. آنها مخالفان را مثل آب خوردن می‌کشتند و شادی هم می‌کردند. اما چیزی نگذشت که همه فهمیدند در برابر دولت اسلامی نمی‌شود عقب نشست، و با عزمی به مراتب راسخ‌تر به مبارزه برخاستند.

کم‌کم این روح مقاومت در میدان نبرد – و البته جنگنده‌های آمریکایی و بریتانیایی و غیره در آسمان – ورق را برمی‌گردانند.

چه کسی سود کرده؟

مثل دولت اسلامی که به سنگ سخت خورده، بهار عربی هم – اگر فرض کنیم اساسا چنین چیزی وجود داشته – مدت‌هاست در همه کشورهای عرب متوقف شده. اما برنده‌ها و بازنده‌های این ماجرا چه کسانی بوده‌اند؟

لیبی پس از سرنگونی قذافی یک روز بی‌آشوب ندیده، و رو به ویرانی‌ است.

مصر در کما است، با اقتصادی که در تلاطم این چند سال به‌شدت آسیب دیده.

در سوریه، بشار اسد به هر شکل بوده در برابر انقلابی‌ها دوام آورده. کشورهای غربی هم هرچند به زبان نمی‌آورند، اما او را به دولت اسلامی ترجیح می‌دهند.

عراق هم تا حدی توفان دولت اسلامی را پشت سر گذاشته. حتی به نظر می‌رسد دموکراسی لرزان‌اش هم با وجود همه فجایعی که از زمان حمله آمریکا و بریتانیا در سال ۲۰۰۳ رخ داده، زنده مانده است.

نظام سیاسی اردن هم در خطر بوده، اما همچنان سرپا است. لبنان فعلا آرام است. الجزایر و تونس هم آرام شده‌اند. ترکیه که از بیرون گود نگاه می‌کرده، گاه نگران شده، اما در نهایت بلایی ندیده.

اما بقیه دنیا چطور؟

باراک اوباما به بشار ارسد هشدار داده بود علیه پیکارجویان سلاح شیمیایی استفاده نکند. او کرد و رئیس‌جمهور آمریکا هم کاری نکرد. اوباما از آن زمان نتوانسته برچسب ضعف و بی‌تصمیمی را از خودش دور کند.

بریتانیا هم، به باور بسیاری، بعد از آن‌که پارلمان‌اش در اوت ۲۰۱۳ به بمباران سوریه "نه" گفت، موقعیت جهانی‌اش را از دست داده. رأی مثبت اخیر به بمباران دولت اسلامی هم تغییر چندانی در این نگاه ایجاد نکرده.

یک دیپلمات ارشد آمریکایی اخیرا گفته بود "کل این ماجرای بهار عربی از همان روز اول مصیبت بود.”

سخت می‌شود با حرفش مخالفت کرد.