Чорраҳадаги Туркия: Эрдўғон Россия билан АҚШга қарши бирлашадими?
Сурат манбаси, Sasha Mordovets/Getty Images
Сурияда турк қўшинлари Россия самолётини уриб тушириши ортидан 2017 апрелида Туркия ва Россия яна ўзаро алоқаларни тиклаб олишди
Туркия, шубҳасиз, Ғарб учун муҳим мамлакат, аммо Вашингтон ва бошқа қатор Европа давлатларида унинг аҳамияти не қадар эканлиги борасида саволлар ўртага ташланмоқда.
Ҳатто баъзи ақшлик сиёсатчилар Туркиянинг Вашингтонни иттифоқчи сифатида кўришига ҳам шубҳа билдирган.
Би-би-сининг халқаро муносабатлар ва мудофаа масалалари бўйича мухбири Жонатан Маркуснинг ёзишича, Туркия НАТОнинг муҳим аъзосилигича қолмоқда. Америка ҳаво кучлари эса Яқин Шарқдаги ҳарбий амалиётларни олиб бориш учун унинг базаларидан фойдаланишда давом этмоқда.
Туркия ҳудуди НАТО шарқий минтақасининг катта қисмини ташкил қилади ва Россиянинг сўнгги йиллардаги ташқи сиёсати ҳисобга олинса, Қора Денгиз борган сари стратегик жиҳатдан янада муҳим ҳудудга айланиб бормоқда.
Бироқ президент Ражаб Тайип Эрдўғоннинг авторитар бошқаруви расмий Анқаранинг келажакдаги аҳамияти борасида чуқур ўйлаб кўришга мажбур қилмоқда, таъкидлайди Маркус.
Туркиянинг Европа Иттифоқига қўшилиш жараёни айнан шу каби иккиланишлар туфайли тўхтаб қолган эди. Сўнгги вақтдаги турк ҳукуматининг АҚШ билан турли муросасизликларга бориши ортидан кучайган сиёсий ва иқтисодий инқироз эса икки томонлама муносабатлар яқин келажакда тикланадими ёки йўқ, деган савол ҳақида ўйлаб кўришга ундамоқда.
Томонлар ўртасидаги яқинда бошланган можаро расмий Анқара 2016 йилдаги ҳарбий тўнтаришга алоқадорлик ва жосусликда айблаётган америкалик руҳоний Эндрю Брансон иши юзасидан келиб чиққан эди. Анқара Брансонни озод этиш талабига рад жавобини бергандан сўнг АҚШ Туркияга қарши санкциялар жорий қилди ва мамлакат иқтисодий жиҳатдан чуқур тушкунликка тушиб қолди.
Жонатан Маркуснинг фикрича, «Брансон иши» Ражаб Эрдўғон ва Доналд Трампнинг шахсий феъл-атвори туфайли юзага келган.
Вазият бундан ҳам жиддий тус олиши мумкинми?
Олий даражали алоқалар
Туркиядан НАТО аъзоси мақомини олиб қўйишнинг имкони йўқ - алянс тартиб-қоидаларида бундай амалиёт кўзда тутилмаган. Иттифоқдан чиқиш қарорини фақат Туркиянинг ўзигина олиши мумкин.
Туркия бир неча бор ўзининг тарихий рақиби бўлмиш Юнонистон билан юзага келган дипломатик жанжалларини НАТО даражасига олиб чиққан. Оқибатда иттифоқ кучлар мувозанатини сақлаб туриш қонунияти доирасида иш кўришга мажбур бўлган.
Бироқ НАТО доим ҳам Туркияга алоҳида эътибор кўрсатмаган ва натижада Анқара ўзини иттифоқдаги энг аҳамияти паст аъзо сифатида ҳис қилади. Масалан, ҳарбий иттифоқчилар 1990-1991 йилларда Саддам Ҳусайн режимига қарши ўтказилган Саҳродаги Бўрон амалиёти давомида турк ҳукуматининг хавфсизликни таъминлаш юзасидан киритган сўровига ўз вақтида жавоб қайтармаган эди.
Шундай бўлсада, Сурияда фуқаролар уруши бошланиши билан НАТО иттифоқдошининг чегаралари Башар Ассад қўшини томонидан ўққа тутилишидан хавфсираб, Туркияга ракетага қарши мудофаа мажмуаларини юборган эди.
Таҳлилчиларга кўра, Ироқ ва Сурия мисолидаги фарқли муносабатлар Туркиянинг ҳар икки инқироздаги аҳамиятига боғлиқ эмас. Сурия масаласига келганда, Туркия Ассад режимига нисбатан қатъий муносабатда бўлди ва ғарблик иттифоқчилари билан биргаликда мухолифат кучларини қўллаб-қувватлади.
Шундан сўнг, ёзади Жонатан Маркус, Анқара бир вақтнинг ўзида икки ўриндиқда ўтиришга ҳаракат қила бошлади. Президент Ассад ҳукуматига қарши чиқиб билан бир пайтда айни шу ҳукуматни дастаклайдиган Москва билан алоқаларни кучайтиришга зўр берди. Америкаликлар билан тузилган шартномага мувофиқ юзта F-35 қирувчи самолётни кутаётган Анқара Россиядан ҳаво мудофааси тизимларини сотиб олишга қарор қилди.
Россия билан дўстлик?
Ўтган ҳафта Россия президенти Владимир Путин Туркия ташқи ишлар вазири Мевлют Чавушўғлу ва миллий мудофаа вазири Хулуси Акарани қабул қилди.
Ҳар икки томон узоқ вақтдан бери виза режимини енгиллаштириш, ҳаттоки, бекор қилиш, «доллар таъсиридан халос бўлиш учун» икки томонлама савдо алоқаларини миллий валюталарда олиб бориш масаласини муҳокама қилмоқда.
Президент ва вазирлар учрашуви якунлангандан сўнг Кремл томонлар муносабатларнинг яхшилаб бораётганидан мамнунлиги, яқин вақт ичида асосий масалалар бўйича келишувлар имзоланишига умид билдирганини маълум қилди.
Бироқ Вашингтон ва НАТОдан юз ўгириб, Россия билан дўстлашиш Туркияга халқаро обрў, хавфсизлик кафолати ва технология соҳасида тараққий этиш имкониятини қўш қўллаб топшириб қўймайди, деб фикр юритади Би-би-си таҳлилчиси Жонатан Маркус.
Евро муносабат
Аммо Туркиянинг «бегоналашиб бораётганлиги масаласи»га Европада муносабат ўзгача. Европа Иттифоқи Туркия ва АҚШ ўртасида юзага келган жанжалдан фойдаланиб қолиш ҳақида ўйлаяптими?
Бир томондан Европа Иттифоқи Эрдўғон режимини аёвсиз танқид қилади ва турк ҳукуматини инсон ҳуқуқларини поймол қилишда айблайди. Бошқа томондан эса Европанинг Туркиядаги иқтисодий манфаатлари жуда ҳам катта.
Европа банклари Туркияда яхши ўрнашиб олган ва улар лиранинг қулашини жим томоша қилиб туришни ўзига эп билмайди.
Эрдўғон ҳам европаликлар билан алоқалар бузилишини истамайди. Яқинда у икки юнонистонлик ҳарбий асир ва Amnesty International ташкилотининг маҳаллий бўлими раҳбарини европаликлар талабига биноан ҳибсдан озод қилган эди. Айни вақтда турк президенти руҳоний Брансонни қўйиб юбориш бўйича америкаликлар қўйган талабни бажаришдан қатъиян бош тортмоқда.
Туркия қочқин муҳожирлар оқимини назорат этиш учун Европага жуда керак. Шу сабабдан ҳам европаликлар президент Эрдўғон ўз мамлакатини Европадан янада узоқлаштириб бораётганлигини жим кузатиб турмоқдалар.
Ушбу омилларни ҳисобга олиб, хулоса қилинса, президент Трамп раҳбарлигидаги АҚШ қанчалик зўр бермасин, Туркия ва Европа Иттифоқининг ўзаро муносабатлари яқин вақт ичида барқарорлигича қолаверади, дейди Жонатан Маркус.
Бироқ ҳам АҚШ, ҳам НАТО билан турлича муносабатларни йўлга қўйишнинг деярли имкони йўқ. Шу сабабдан ҳам Эрдўғон Вашингтонга нисбатан қандай муомала қилишга қарор қилса, Туркиянинг НАТО билан муносабатлари ҳам шундай йўсинда кеча бошлайди.
BBCUZBEK.COM билан Telegram орқали +44 7858860002 номери билан боғланинг.Telegram каналимиз: https://t.me/bbcuzbek
