Маркс ё Конфуций: Хитой раҳбарининг устози ким? Xitoy yangiliklar

Тайван билан таранглашган муносабатлар Хитойга эътиборни кучайтирди. Кўпчилик президент Си Цзиньпин Хитойнинг дунёдаги ўрнини қандай кўришига қизиқа бошлади. Бу саволнинг жавоби балки ўтмишдадир, деб ёзади Оксфорд университетидан тарихчи профессор Рана Миттер.

Бугун Хитой глобал қудратли давлатга айланганини бир неча ўн йил олдин тасаввур қилиш қийин эди.

Унинг бу қудрати баъзида дунё билан ҳамкорлиги, дейлик, Париж иқлим битимини имзолашидан келиб чиқади.

Баъзида у дунё билан рақобатда бўлади. Масалан 60 дан ортиқ давлатда қурилиш лойиҳалари тармоғини ўз ичига олган "Бир макон бир йўл" ташаббуси Ғарбдан қарз ололмай қолган кўплаб давлатларга инвестиция олиб келди.

Шунингдек, Хитойнинг глобал риторикасида ҳам оҳанг кескинлаша бошлади.

Пекин АҚШни сувости кемалари бўйича битим AUKUS (Австралия Британия АҚШ) орқали Хитойни "жиловлашга" уринишда айбламоқда, Британияни қаттиқ "Миллий хавфсизлик қонуни" сабабли қочиб борган ҳонгконгликларга бошпана бераётгани учун "оқибатлар"дан огоҳлантирмоқда, Тайван эса Хитой билан қўшилишга тайёргарлик кўриши кераклигини айтмоқда.

Хитой президенти Си Цзиньпин Хитойнинг Совуқ уруш давридаги нуфузли лидери Мао Цзедун давридан бери ўтган барча раҳбарларидан да қатъийроқ оҳангларда гапирмоқда.

Унинг сўзларидаги айрим жиҳатлар узоқ тарихий таъсирларда пайдо бўлган - қадимги ва янги тарихи.

Мана, такрорланувчи мавзулар.

Конфуцийча йўл

2000 йил давомида конфуцийча тафаккур Хитой жамиятини шакллантирган. Конфуций (мил. авв. 551-479) одамлар ўз ўрнини биладиган иерархик тизим, олижаноблик, юқори мақомдагилар қуйидагиларга ғамхўрлик қиладиган ахлоқий тизимни яратди.

Асрлар давомида мослашиб борган бу тафаккур тарзи 1911 йилгача, охирги императорнинг ағдарилиши билан радикаллар, жумладан, коммунистик партия қаршилигига учрагунча Хитой сулолаларининг мафкураси бўлди.

Улардан бири Мао Цзедун ҳокимиятдалиги вақтида (1949-1976) анъанавий Хитой фалсафасига душманона муносабатда бўлди. Аммо 1980 йилларга келиб Конфуций замонавий Хитойга дарс берадиган буюк устоз сифатида Хитой жамиятига қайтди.

Бугун Хитой "гармония"ни, конфуцийлик нафаси келса ҳам, "социалистик қадрият" сифатида олқишлайди. Бошқа бир конфуцийча тушунча "олижаноблик" Пекиннинг ташқи дунё билан муносабатига қанчалик таъсир қилиши Хитойнинг халқаро муносабатларидаги қайноқ масаласига айланган.

Цинхуа университетидан профессор Ян Сюэтонг АҚШнинг олижаноб бўлмаган ролидан фарқли ўлароқ, Хитой "ҳукмронлик"ка эмас, "олижаноб нуфуз"га таяниши лозим деб ёзди.

Ҳатто Си Цзиньпиннинг "тақдири муштарак жаҳон ҳамжамияти" ғоясида ҳам анъанавий фалсафий тус бор. Си Конфуцийнинг туғилган жойига ташриф буюрган ва оммавий нутқларида ундан иқтибослар келтирган.

Хўрланиш асри

19 ва 20 асрдаги тарихий қарама қаршиликлар Хитой тафаккурини ҳозир ҳам шакллантирмоқда.

19 асрдаги Афюн уруши Ғарб тожирлари Хитой дарвозаларини зўрлик билан очишга уринишини кўрсатди. 1840 йиллардан 1940 йилларгача "хўрланиш асри", Хитойнинг Европа ва япон агрессияси қаршисидаги шармандали ожизлиги сифатида эсланади.

Ана шу даврда Хитой Ҳонгконгни Британияга, Манжурия шимоли шарқини Японияга, Ғарб мамлакатларига талай тижорий имтиёзлар беришга мажбур бўлди. Урушдан кейин эса СССР Шинжон ва Манжурия дохил Хитой чегараларида таъсир кучини кўрсатишга интилди.

Бу кўргиликлар Хитойда ташқи дунёга нисбатан шубҳакорликни кучайтирди. Хитойнинг 2001 йилда Жаҳон Савдо ташкилотига аъзо бўлиши каби воқеалар Хитой тижорати назорати хорижликлар қўлига ўтиши каби "ноҳалол битим" дея баҳоланди. Бугунги Коммунистик партия эса бундай ишларга бошқа йўл қўймасликка ваъда бермоқда.

Шу йилнинг мартида хитойлик ва америкалик музокарачиларнинг Алясканинг Анкориджида ўтган учрашувида хитойликлар АҚШни "кеккайган ва иккиюзламачи" деб айблади. Сининг ҳукумати хорижликлар Хитойга тепадан қарашига тоқат қила олмайди.

Шунга қарамай, даҳшатли воқеалар ҳам ўзидан ижобий асорат қолдириши мумкин.

Ана шундай воқеа Хитойнинг Иккинчи Жаҳон уруши вақтида, 1937 йилдан кейин ва Ғарбий Иттифоқчилар 1941 йилда Пёрл Ҳарборда урушга киргунча японларга қарши урушгани бўлди.

Ана шу йилларда Хитой 10 миллион одамини йўқотди, ярим миллион япон аскарига қарши турди. Бу воқеалар ТВ ва киноларда, тарих китобларида бот бот эсга олинади.

Бугун Хитой ўзини АҚШ, Британия ва СССР билан иттифоқчилик қилиб фашизмга қарши турган давлат сифатида таърифлайди ва бутун дунёга ўзининг ёвузликка қарши курашдаги ролини кўрсатиб келади.

Хитой, шунингдек, Мао даврида (масалан, 1955 йилдаги Бандунг конференцияси ва 1970 йилларда Шарқий Африкада Танзам темир йўли қурилиши каби лойиҳалар) Учинчи дунёнинг етакчиси сифатидаги тарихий ролидан фойдаланиб, бугунги кунда ғарбий бўлмаган дунёда етакчи сифатидаги ўзига бўлган ишончини мустаҳкамламоқда.

Замонавий тарих Хитой Коммунистик партиясининг ўз легитимлигини кўрсатишда муҳим давр бўлиб қолмоқда. Шунга қарамай, бу даврнинг айрим элементлари - айниқса 1958-62 йиллардаги "Буюк сакраш"нинг ҳалокатли иқтисодий сиёсати натижасида юзага келган даҳшатли очарчилик - бугунги кунда Хитойда деярли тилга олинмайди.

Баъзи замонавий урушлар кўпроқ қарама-қаршиликни кўрсатиш мақсадида ёдга олиниши мумкин. 1950-1953 йиллардаги Корея уруши ҳақида янги фильмлар пайдо бўлди, бу можарони хитойликлар бошқа ном билан эслайди - "Америкага қаршилик уруши".

Марксизм

Марксизм-ленинизмнинг тарихий йўналиши Хитой сиёсий тафаккурида ҳам чуқур илдиз отган ва Си Цзиньпин даврида у янада кучлироқ намоён бўла бошлади.

20 аср мобайнида Мао Цзедун ва бошқа коммунист сиёсий лидерлар марксизм борасидаги баҳсларда қатнашган ва бу катта оқибатларга олиб келган.

Масалан, "синфлар кураши" ҳақидаги тушунча Мао даврининг бошларида миллионлаб ер эгаларининг ёстиғини қуритган. Ҳатто "синф" жамиятни таърифлашда ўз аҳамиятини йўқотган бўлса ҳам, Хитойнинг сиёсий забони бугун ҳам "кураш", "антагонизм" ва "капитализм"га қарши "социализм" каби тушунча ва ғоялардан таъсирланади.

Партиянинг назарий органи "Qiushi" каби йирик журналлар Маркс назариясидан олинган атамалар орқали шаклланган Хитой жамиятидаги "зиддиятлар" ҳақида баҳсларга тўла.

Бугунги Хитой АҚШ Хитой рақобатини марксча антагонизм руҳидаги кураш сифатида тушунади.

Айни шу нарса жамиятдаги иқтисодий кучлар, уларнинг ўзаро муносабати - иқтисодий ўсишдаги қийинчилик ва бу ўсишни "яшил" сақлаб туриш зиддиятлар фонида талқин қилинади. Классик марксизмда келишилган нуқтага ёки синтезга узун ва оғир "антагонизм" йўли орқалигина бора оласиз деб ҳисобланади.

Тайван

Пекин Тайван оролининг муқаррар тақдири унинг Хитой билан бирлашувида деб таъкидлайди.

Аммо Тайваннинг ўтган асрдаги тарихи унинг статуси масаласи бир кўтарилиб, бир тушиб турганини кўрсатади. 1895 йили, Япония билан бўлган ҳалокатли урушдан сўнг Хитой Тайванни топширишга мажбур бўлган ва келгуси ярим асрда у Япония мустамлакаси бўлиб қолган.

Орол 1945-1949 йилларда миллатчилар томонидан Хитойга қўшиб олинган. Аммо Мао даврида Хитой уни қўлдан чиқарди. АҚШ президенти Труман маъмурияти оролни Хитойга бериши мумкин эди, агар мамлакат 1950 йилда Шимолий Кореяга қўшилиб Жанубий Кореяга бостириб кирмаганида. Бу эса Корея уруши бошланиши ва Тайван Совуқ урушда муҳим иттифоқчига айланишига сабаб бўлди.

Мао 1958 йили Тайван соҳилларига ҳужум уюштирди, аммо шундан сўнг бу ҳудудни 20 йил унутди. 1979 йили АҚШ ва Хитой муносабатларни қайта йўлга қўйганда, икки томон Хитойнинг бир бутунлигини тан олиши кўзда тутилган ноқулай шартга рози бўлган эди. Аммо легитим республика Пекинми ёки Тайванлиги масаласида келишув бўлмаган.

40 йил ўтиб, Си Цзиньпин бирлашиш тезда рўй беришини таъкидлади. Тажовузкор нутқлар ва Ҳонгконг тақдири либерал демократия фуқаролари бўлмиш тайванликларни Хитой билан яқинлашувга нисбатан қаршилигини янада кучайтирди.

Профессор Рана Миттер Оксфорд университетида замонавий Хитой тарихи ва сиёсатидан сабоқ беради. Яқинда унинг "Хитойнинг яхши уруши: Қандай қилиб Иккинчи Жаҳон уруши янги миллатчиликни шакллантирмоқда"(China's Good War: How World War II Is Shaping a New Nationalism) деб номланган китоби нашр этилди.

BBCUZBEK.COM билан Telegram орқали +44 7858860002 номери билан боғланинг.

Telegram каналимиз: https://t.me/bbcuzbek